Wednesday, May 5, 2010

*** ECO- TOURISM SITE IN NORTHWEST PART OF MYANMAR (CHIN STATE)

In 2006, I went to research works on Northwest part of Myanmar. As the result shown that agriculture system in the indigenous Chin people who are accustomed to cultivation seasonal staple crops such as potatoes peas’ rice and corn for daily consuming maintaining. The people life is most heavily of under development hand to mouth due to lack of natural resources and human resources. The indigenous livelihoods and the consequences of eco- tourism like they have lack of land for cultivation, water shortage and their settlement etc...

Since earlier 19 century, a very common problem of revenge system with land ownership. Who everyone wants their crops to grown in rich land. In addition, a person killed other person a rival for the cultivated land. The victim family revenge against their enemy. So the two generation group between conflicts is unending. Nowadays the Minister of Hotel and Tourism running up the eco- tourism based on Mt. Victoria national park. After eco- tourism it’s changing around the site people life style and increases their income. Nowadays the revenges custom also be able rectify.

Eco-tourism in Myanmar

Present a round the world the eco-tourism is the top benefit for hotel and tourism industry. In Myanmar eco-tourism sector is based on ecological natural environmental and scenic beauty of the biodiversities, endanger species flora and fauna abundant natural resources help earn more foreign exchange from tourism.

Current forest law

In 3 November 1992, The State Law and Order Restoration Council (now know SPDC) hereby enact forest law. Its have according with the following basic principle Chapter-13 and detailing explaining with Article-58 in the law.

The objective of economics goal and based on geography

Myanmar has a biggest land area 677000 square kilometers in Southeast Asia countries. Thus, the country with worth of natural environmental resources and wide of range of ecological condition to attract to the flavors an preferences of most eco tourism. As the objective of eco tourism sites to enable people to enjoy and learn about historical and unique of environmental site and economic development opportunities in local communities.
In Myanmar has preserve for long term eco-tourism site system to those gifted natural possession. Such as marine tourism, Hill region and National parks.There are 20 sectors of eco-tourism sites in Myanmar.
1. Hlawga park
2. Moeyingkyi Wetland and Wildlife Sanctuary
3. Meinmahla kyun Wuldlife Santuary
4. Inlay lake Wetland Sanctuary
5. Shwesettaw Wildlife Sanctuary
6. Popa Mountain Park
7. Alaungdaw Kathapa National Park
8. Chattin Wildlife Sanctuary
9. Natmat Taung National Park( Mt. Victoria Chin State)
10. National Botanical Gardens
11. Kakaboraxi National Park
12. Sein- Ye Forest Camp
13. Yangon Zoology Garden
14. Indawgyi Lake Wildlife Sanctuary
15. Myaing Hay Wun Elephant Camp
16. Poe Kya Elephan Camp
17. Phonganrazi Wildlife Sanctuary
18. Thamanthie Wildlife Aanctuary
19. HuKaung Valley Wildlife Sanctuary
20. Lampi Aquarium and National Park

Khonuntum (Mt. Victoria)

Mt. Victoria is the third highest mountain in Myanmar, the highest in Chin State and Southeast Asia with land Top Mountain. It has extremely rich of flora and fauna huge a great attraction for eco-tourism. The geography diversity brings forth richness in biodiversities, many of spices and subspecies exist. The forest is very thick and which throughout the mountain range covered by pines trees and rhododendron trees. Tropical, sub tropical and temperate semi- evergreen and evergreen forest with 2500 vascular plant species are found there and endemism is mainly in alpine and at mid-altitudes. Forest not which nourishes all life and temperature of the top site is freezing point of water in the higher part of mountain.

Lungzu festival and indigenous people’s their religion concept

It’s called Lungzu a celebration of ethnic cemetery festival. The mission is great and grand for Chin ethnic minorities. They believed that the stone is protected when they expired. So they store of bone pot to be buried and put under the stone. This festival is earlier March and celebrated in April. It take longest celebration days to celebrate all expenses are from one family. That is most burdens for the indigenous people.

Biodiversity and endanger species from Mt. Victoria

The Mt. Victoria is notable for number of rare birds and endemic species, butterflies and more than a thousand numbers of orchids. Some orchids are so rare and which is couldn’t found in the world only in Chin State .Such as black orchid and leafless with star shape yellow orchid.

The tattoo faced Chin women and behind of theirs sadness story

Behind many centuries of the history, the Chin women had their face tattooed. The chin women are beautiful and with pale skin. This practice originated during the King Mindong period (1853-1878). Desired the beauty carried many of them in slave raided. So they began to tattoo their face were carried off. During that period all men are cultivated their farmland every days. The Burmese people easy to keep them because of the warrior all are works in farmland.


Tuesday, May 4, 2010

*** THE ENVIRONMENTAL AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT REVIEW IN BURMA


Environmental conservation and sustainable development issues are the most important needs and a major concerned in Myanmar. The population now is over 56 million. The Military government denounces the country is in position of achieving food sufficiency for as many as 100 million people. Actually, today Myanmar frontier areas and some remote areas severed foods shortages in previous months and certainly a serious imminent famine. Many thousands of people go hungry. The military junta government absent to supports financial assistance and infrastructure to purpose sustainable agricultural development sector.

Myanmar became an independent country in 1948 January 4. Since then the country had been ruled by the military junta government. 30 years of civil war between armies and ethnic tribes. Many families in Myanmar had to flee their home to avoid being conscripted in to the armies. Villagers in the ethnic frontier areas of Myanmar were under extreme pressure because of the war between various militias and government forces.

In the DRY ZONE of Myanmar the supply and quality of water are widely recognized problem in many communities. The villagers suffer from diseases such as diarrhea and intestinal diseases causes by the lack of clean water and poor sanitation. In some areas, the same water source is used for drinking cooking washing clothes and bathing even animals get into the water to drink. Often times collecting water is a time consuming process that children out of school and women of their time better spent learning to read teaching gardening or weaving. Carrying heavy loads of water is an exhausting chore that can even worsen health problems and the lack of water limits families ability to grow vegetables.

In this environment disease is prevalent. Respiratory tract infections are common and malaria, tuberculosis, HIV/AIDS and diarrhea contribute significantly to high mortality rates.In around frontier areas of Myanmar, Military government prohibited organizing local NGOs as well as strictly concerned working of international INGOs. However, very few of INGOs and under UNDP-CDRT can assist some remote areas. CDRT project operates in southern Shan state the dry zone and Ayeyarwady delta while the project operates in the border state of Rakhine, Chin and Kachin state. The project aims to enhance the capacity of the poor through self help group and community organizations to help their social as well as economic status. Strong emphasis is given to training program such as vocational, skill based, social and educational programs that raise awareness and empower and linking the community organization and self help groups to local support networks.

World Concern and German Agro are working with rural communities in Northern Shan state and Wa regions. Care Myanmar and GRET organization are working with border areas in Chin and Rakhine states to develop sustainable agricultural practices and address basic communities' health issues. They helping built up mini hydro power electricity as well as providing supplies and training for sustainable upland agriculture and agro forestry.

MALAYSAI IN TEXAS LEIAH

February 18, 2009 ni zing 11:30 am ah Imbi (KL i Laimi umnnak) Kuala Lumpur khua chung in kilometer 34 a hlat nak lei Sungai buloh thonginn ah Kawlram thongtla mi va zohhna ding ah taxi in ka kal. Avoi khat ka kalnak a si. Taxi mawngtu Malay talukpa nih Sungai buloh Prison hi KL in aa hlat tuk i na kir lei ah texi hmuh ahar cang lai phaisa tamdueh in rak ka pe kan hngah lai i kir lei zong kanthlah lai a ka ti. Taxi chungah le kakai laklawh fawncang kei cu businessman ka si lo NGOs i riantuan mi ka si i phaisa ahlei in na ka halmi cu pek dingah ka harhngai ko ka ti.Taxi driver pa hi malay tuluk kum 40 hrawng a si i apoi lo ti si le rak ka peduh hlah na kir lei balte ah taxi a har te lai i KL lei a kai mi bus na hmuh mi poah rak i cit te, zeimiphun dah na si a ka ti. Chin miphun Myanmar in a ra mi ka si ko hih ti ka vun chimh bak ah Imbi ummi Myanmar Chin pawl hi cu ka khuaruah bak an har zuu an ding ti hna, an vun rit deuh tikah an mah le an mah an ivel lang mang KL i taxi driver poahpaoh hal hmasa ta hna law ka chim mi hi na lung aa fiang ko lai a kan ti. Malaysia i taxi driver pawl nih cun Imbi Chin ti cu kan theihtuk hna ti a von chap. Voikhat te cu Ka khuaruah a vun har ngai. UMMM!!!Laimi miram dang miphung dang hna sinah kan rak niam ngai ko hi ta mu. Biasawngtlorhnak men ah ma kan si men ko hnga? Nihinchun kan ram uknak that lo ruangah third country ah kan peem kan ram kan tlik tak hna:Texas ah August thla thokah ka rak phan i khauruah bia tete ka theih pahhna. Malaysai in a rak phan mi kan unau cheukhat hna cu kan phunzai ngaingai. Phunzai zongah ningcang deuh le khuaruah bu deuh in bai chimhna uh sih. USA kan rak phan i motor car kan ngei lo bus i cit ding zong a um lo. holh le kan thiam lo. Kan duh nak kan kalkho lo. lo lo lo lo...Malaysai ah cun rain zong kan tuan i kan duhnak kipah taxi le bus in kan kalkho ti hi kan chimh tuk ko rua. Malaysia um a naum deuh ko kir hmanh ka duh deuh ti hna an chim theih pah langmang a si. Tikhor vun cawh i cawh cang ka tiding aa tim mi kan tam ko. Hngakta caan nih lai a rel ko lai. Na duh mi a tling ve te ko lai. Malaysia i damaih pawl le Opracy hna Palik hna zaan na hngilhkhawh lonak te hna na philh cang cu ta mu. Ralkap uknak tangin a ra mi Burma mi kan si hi philh hna hlah uh sih. Vanni hoi deuh in bia chim u sih. Pathian thawng in USA ah inntung kan derh khawh mi hna hi zeitluk pi dah a si.

Khak!!! kan mah hlan ah Korean ram mi hna zong hi Japan kuttang ah an rak um ve cu hnu in ralkap uknak tangah an vun taang than rih. Korea ram thancho a thoknak hi kum 30 renglo te lawng a si rih. An ram uknak aa thlan cang ka tein khuakip ramkip in an rak kir than. An ram an ser nihin athancho mi Korean nih an rak thawnhmasa cang mi hi Laimi cheukhat kan tonbia ban tuk cu an va si lai lo dah. Korea ah ka tlawng pah tawn SuJu tu cu an va ding ve ko aw nan an i velh hi ka hmu bal bak lo. Hathithak mi pawl cah chuih le thowngh ding kick bags tampi lam kamah an chiah hna zuu ai ngei pawl caah le a kut zaa mi pawl caah mah cu hei phomh a si ko. Korea cu nihinah vawlei cung hmanh ah a thangcho ve cang mi hna ram pakhat a va si cang kaw Kan nih Chin mi hna hi third country ah tamlak te kan phan ve cang kaw kan ram hi vawlei cung ram thangcho hna he tahchunh awk kan tlak te hnga maw?

TIDIL SAKNAK KONG DAM PROJECT

Rangoon ah hinhengbu tin laitlai hna hawikawmh nak le ramchung ramleng kong biaphawng dennak kan ngei hna langmang. 2009 january Rangoon ka rak tlawn lio ah pu Richard Zatu nih zei kan ti hnga nawi tidil hi laimi thanchonak ti in awt kan itimh hna tikah nang dam kong a cawng mi na si i dam tidil pakhat saknak nih a chuah pi mi thatnak le thalonak(advantages and disadvantages) kong na rak kan tial piak lai kan duh hrim ko a ka ti.Keinih pu Tu hi kong hi tial ah a tha lai ma? constructive lo in destructive hoihna asi sual hnag ma? ti in ka leh Richard nih na tial ah atha ko ralkap uknak tang kan um tikah thiltha thilcia hi mipi nih cun kan theih kho hna lo. Nawi tidil sernak kong silo in dam pakhat saknak nih a chuahpi mi scholar capar tu in rak kan tial piak ti in a ka ti. February ah Malaysia ka tlawng ta na in hi kong tial hi ka tim rih lo. pu Richard sin in capar halnak e-mail ka hmuh than hi Korea ka phanh ah a si i Korea um laimi upa te cheukhat hna sinah capar tial ka duh ko i ka tial ah a tha lai ma? ti in ruahnak ka halhna, Nagnmah lo nih cun dam daknak kong atial kho tu an um lo i na tial khawh ah cun a tha ko. laimipi nih thil fiang deuh in kan theih ve ding asi ko an ti i cu cang ka tein catail ka vun awt colh.

2007 Mekong school Thailand ah Environmental and Human rights ka rak cawng ah biapi ibikin kan cawn mi cu Southeast Asia ramchung dam project hna kong hi as i. (GMS) The Greater Mekong Sub-region chungtal China Myanmar Thailand Laos Vietnam ram hna in minung 10 hi full scholarship pek in an kan cawn tar. An i tinh mibik cu atu lio vawlei cung dam construction project tambik um nak S/E Asia ah dam awareness hna hi thei deu hna seh ti duh nak chan asi.

“Tuangtuan fatete hmanh nih chungcung hlumpipi an tuah khawh ahcun laihritlai pawl zong nih Nawi tidil cu kan tuah khawh ve kolai”. ti in Nawi tidil nak ding committee i nan motto hi von rel tikah thazong a hir lung ahno khun. maw lairam nan dawtnak pasaltha hna lungput a si. Laihritlai kan unau vialte Lairam thangcho hram zok seh ti hi kan zangmang lawng ah kan menh tawn mi cu von awt kan itimh tik hnaah thazaang an bawm tu si lo in rawh nak lei ah ruahnak a chuah pi suallai ti hi ka thinphan bik mi a si. sinan ram thangcho hna nih dam construction project timtuahnak pa khatkhat an ngei lai ah an ram mipi hna sinah an phuan. Dam an sak ding nih thli tha le thil chia a chuapi ding pawngkam thil umtu ning aa thlan ding te hna hi internet tadinca tv media hna hmangin thawng an zamh hnuah mipi nih hnatlaknak an ngei hnu lawngah dam project hna hi an awt khawh. phaisa million tampi dih mi project an si tikah ramcozah lole company hna lole World Bank, ABD Asia Development Bank hna sinah thangka an cawi i dam nganpipi cu derh an si. Cozah nih dam an saknak ruang i innlo vawlei hmun an sungh mi vialte le pawngkam thliumtuning (environmental pattern) kong ah sungh mi liam nak pawngkam thil sining ithlen ruang i a chuakmi umnak inn le lo ngeih lo harnak phunphun kongah (compensation policy) (EIA & RIA) environmental impact assessment and relocation impact assessment policy hna thatein an ngei. World Bangk le ADB hna nih zong safe guards policy an ngei hna ve. Ram ramakhat cozah nih compensation policy a ngeih lo ah cun ADB le World Bank hna ah pheisa (do) cawi khawh a si lo. Cu tluk in phaisa million tampi dih mi an si ruang ah le problem a tamtuk a cuahpi ruangah private (or) community hruainak in derh mi dam project a um hi ka thei bal lo. Mahbal te mini hydro caah ti in tidil hme tete an tuah mi cu a hopoah nih an tuah khawh ko. Vawlei cung ramkip dam an sak mi kan zoh hna tikah dam tampi an raksak, menfawi tein hydro electric le lei kung ti fawi tein an pek. Asinan dam an rak sak ruang i harnak a chaupi mi thil sual a um ah cun cu dam cu an hrawh than. nihin 21 century hnu ah cun ram thangcho cia mi hna nih cun hi dam construction project hi an i awt ti lo. a ruang cu dam an rak sak mi ruang i thiltha a chuapi mi nak in thli thalo a chuapi mi sungh nak a tam deuh ruangah asi.

Ralkap cozah tang um kawlram cu ADB,World Bank hna sin phaisa cawi khawh a si lo. Aruang a tawi nak in democracy uknak ram a si lo. ca in tial ah cun a tamtuk lai caah website ah rak rel cio te uh www. worldbank.org (or) www.adb.org.

Dam sak ]nak nih a chuahpi mi hlathlai ding ah Thailand le Laos ramri i Pakmoon dam le Maemood dam hna Myanmar le Thailand ramri i Salween river cung Tasang dam hna ah fields research kan rak tuah hna. ti le electric menfawi tein chunzaan an hmuh caah an rak sakka ahcun a pawng kam ummi khuami pawl an rak ilawmtuk ko hna nan kum 15 hrawng a ruah hnu ah cun an vuizai cang. kumfa sandah an piah. lotlo in a cawm mi deuh an si hna anlo tirawl an vui ti lo, ruah asur zongah acid dah aa tal cang i an tirawl an vui ti lo.ngaci an lo dih cozah sin ah liam nak pheisa (compensation) an hal hna. hi dam kong hi China Thailand le Vietnam ram hna an cozah le mipi karlak ah kumfa tin an buaipi bik mi environmental problems hna a si.( environmental impact assessment pawng kam thil nung saram thingkum umtu ning a vun i thlang cang. Ahlei in leiti laak leikuang tirawl an vui ti lo. dam an sak nak tidil ti in leikung ti pek asi kumcaan a sau ah cun tichung i a um mi nunnak tidah a um ti lo (ti a dil ruang ah ti kha toxic ah an i thlang ) ti chung a nung mi algae ithiangtar nak dah hna le tinga vialte an ci a mit bak. zawtnak aphunphun nih a von den chih hna.

Dam information kong he petleih in ca in tial ah cun a tamtuk lai caah website ah rak rel chih te uh.www.irn.org international river networks and www.earhtriths.org ah rak zoh te hna uh.

Dam saknak nih a chuahpimi thatnak le chiatnak hnalak ah kan laimi hna he a tlak bik lai ti ka thimmi hna tlawm te (advantages & disadvantages)

A. Thatnak advantages B. Chiatnak disadvantages

1.electrictric menfawi tein hmuh kawh. 1. zawtnak a chuah pi( water diseases) te hna

2. tifawi tein lak khawh. 2. li a hni kho ( tidil mi a khing a rit vawlei nih a celh lo.

3. tlunkal nak a fawi. 3. inn lo lei kuang vial te tidil nih a phum.

4. pawngkam thancho nak a bawmh. 4. tidil tang ( doawn stream river) um mi hna caah tihnung a si.

5. sianghngakchia caah a tha. ca zoh, 5. pheisa tamtuk a dih.

computer a dang dang etc…,

6. sezung zizung university an thangcho. 6. pawngkam thilnung saram thingkung an sining aa thlang.

7. rian tampi alawng(more job opportunity) 7. tidil cung hna( up stream river) caah din ti thiang le ngasa a har. 8. chawhleh chawhrawl a thang cho. 8. thawhbul le rian a tam( tangka, thazaang etc

KAN TI LUAN

NeWin Kut tang ah kum 26 chung (1962-1988) le Ralkap uknak tang ah 1988 in hmailei kum zeimaw zat dik salkan tang hna rih lai.(Kum- 48 renglo saltang ah kan taang cang) Kan ram uk nak tthatlo ruang le nuhrinvo kan ngeih hna lo ruang ah vawlei cung ramkip le hmun kip ah kan vakvai cio hna. Laimi pawcawm nak ca i kan vahvaih ning, hmunkip le khuakip ah kan kawl hol ning hi vun cuan tthan hna usih. Miphun dang hna he kan i dan nak le chantiluan ning hnak hmenh in kan i tunmer hi a rang ngai ko rua!!!

Kum 20 chung kan tiluan a dan ning tete
Mizoram ah
1980 hrawng hi Mizoram lei lawng ah kuli kan rak lek hna. Lamcawk thingah le Lungkhorh hi Laimi kan rian thabik a rak si. Pheisa zin angei deu nih Caw vok meheh Ar hna kan va zuar.Mizoram hna an tuan duh lo mi rian cu kan va tuan piak hna. Mahlak ah achue cu an nihlawh men hmenh an rak pe duh hna lo. Kawlram in a ra mi kanunau hna an kan ti ko nan an lung chung tak in cun an kan nautat taktak. A pumrua atha deu mi hna cu Karate nan tiam ma an ti hna i hngakchia pawl nih an chuih an pengh hna. Nungak deu hna le hmuhawk thalo in an tuai han an helh hna. An rak chim tawn mi cu tafar le nuva hna cu mizom rak ah kalti ding silo an rak ti tawn. Khatlei kam ah cun Mizo hna cu Krifa deu ngawn an rak si hna leng ah an lung a rak i rual tuk mihar mi hna le a sifak mi hna an rak bawmh ngai hna. Mizoram i Kuli a lek mi an thit lolh an ton sual caan ah thatein an rak fimtawl hna.

Lungkhor ah
1985 hnu hrawng in cun Laimi kum 20-40 karlak tambik pawcawm nak hmun kan kal nak cu Lungkhor a um nak Kachin ram (Phakanh), Naga ram Khamti, Shan ram Moekuk,Maisu, hna ah kankal cio hna. Mino tlangvaal pasal thatha hna ngaknu dawtdawt hna cheukhat cu an nunnak tiang a va liam. Kan rak tuan ning le kan kawl ning in hlawhtlin nak kan hmu bak lo. Minung thongzakhat ah pakhat hmenh hi Laimi caah thathnem nak a chuapi ruah lo. Lungkhor um nak kan va um chung te kan eipaw kan i cawm chung tu hi asi ko. Khika ram hna i thilsi ning a thalo mi nungphung tu kan i lak kan i tlun pi deu. Pheiasa tamnak asi tik ah pheisa hman hna zei kan rel lo. Keimah zong 1999 ah Naga ram Khamti lungkhor le MaiSu lung khor ah siseh Suikhur ah siseh rumduh ah pheisa ka rak kawl bal. Pathain nih a ka umpi caah siko. Thihnak in ka luat langmang. 1989 kum hlan tiang Khamti Lungkhor ah nu luh khawh asi lo. KIA lo le Naga ralkap nu pawl peisa hal ( lung khor men tax) lak ah an rak lut tawn ah lungkhor a min mi an tthi tin an rak zumh. Cu caah palawng nih lung khor rak cawh asi. Thlaruk bak palawng te um nak lung khor ah rian kan tuan bal. Midang a ho hmenh kan hmu hna lo. A caan ah ramtang mi hna le ralkap kan hmuh hna an mithla le facang ka rak phor (Potter) khi ta. Kan tirawl zong a dih pah tirawl lak ah Khati khua ah kan rak ra. Chindwin tiva kam kan phan ah tiva kam i thil asu mi nupawl hna kan hmuh tik hna cio in tirawl a la mi cio an tilawng seh dimtein an kaltar cio hna nuhna an tawtawk le an naurawl um nak cu cuanh cio asi. Tilawng aa cit mi pa poahpoah an lu vailte cu tiva kam lei a ho fial lo in mithep lo bak in an ngaih cio. Saram lungtin bantuk kan si hna. Minung thi le sa in kan si nak hna lungkhor ah cun a thlau bak kho. Naga ram le Kachin ram in a rak luang mi Nanhmaw tiva chung ah lung kumkhat ka rak kawl bal. Cycle thlichem nak pathum komh in pipe kan hrawlh i thlichem asi .mah pipe cu dawp i tichung ah lung cawk asi. Vanchia a tong mi cu tichung rian an tuan lio ah lung nih a nenh hna mah tili cu an thlaan asi ko. Mahbantuk thiamthaim in tlangcung lungkhor a co mi cheukhat hna cu vawlei nih aminh hnawh hna i ma ka ah cun an i vuibeh hna. Lungkhor a cobal mi Raifanh zawtnak kan gnei dih. A ho menh an luat lo zawtnak a phormi fikfa an tam. Cu Kan zawt nak cu Lairam kan chung le sin ah kan rak tlun pi cio hna. Acheu cu (Khatpung ) Bing (black Heroin) zukcio asi. Raifenh zawtnak a khamh ti asi cun thaa a dam ti si Bingcu zuk asi. Acheu cu number 4 an i chun. Lungkhor hmun hrawng i sitamar bawl cu thopaw le khuai nih an hmaa a tlanh hna. An nun lio hmenh ah sathu rim an nam cang. Thiding a hngak mi bang a tlar tlar tein lamkam ah an tthuhna. Tirawl an ei kho hna ti lo. Mahhna cu nitum li ah an thi tiva ah peih i an ruak cu fenh tar asi men ko.
A cancan i lungkhor ka rak um lio kong khua ka ruat tawn ah Pathain hi thangthat lo in ka um kho lo. Hi Lungkhor hmun hna ah Laimi tampi kan lu kan i hlo hna. Kan paam hna.

Ramdang lei ah
Lung khor hmun in ram dang lei kuli lek ah kan vun i thial cuah mah. (1990 -2000) kum chung hrawng Malaysia le Singapore hi kankal bik cio hna nak ram asi. Korea le Japan ram kal hi cu pheisa tamtuk a dih i a nungkho deu mi chungkhar hna deu an kal. Ramdang i kuli lek nak rian lei kan vun i tthial hin Laimi kan hlawh zong a tling thluah mah deu. Inn thatha le lo thatha hna kan sa, Kan kua sak nak a vun i rel thluah mah . Sianginn tha deu hna le boarding school hna ah kan fanau le kan chiat khawh hna tik ah Laimi sin in kumsaupi a rak tlau mi sibawi le inzinneer (medical le engineer profession) lei hna in mino an chuak than. University hna ah hawi citmi motorcycle hna kan i cit kho cio. Mandalay university ka rak kai lio avoi hnih nak Kawlram sianghleirun sandah an piah can (Second uprising of universities students) ah Laimi sianghleirun zaapi ngawt bicycle lawng kan rak i cit khawh hna. Mahlio university ah motor cycle a rak i cit mi laimi hna cu vanmi bantuk in kan rak zok hna. Cutluk in hawi kan rak hngar ko hna nan nihin sianghleirun mino hna cu miphun dang hna nak hmenh in an nung ning an sang kho cang. Malaysai le Singapore ram kan kalning tiluan zong a vun i tleng. 2005 hnu hrawng ah cun a hlan i Kuli (Manual laborers) in kan rak kal nak Singapore ah cun white color ( fimnak ) cawnthiam nak ngei mi pawcawm nak lei in kan i mercuahmah. Malaysia inn sang pipi (Skyscraper) hna airport hna hi Laimi kan zungneh an si. Nihin ah Malaysai in ramthum nak kan ti nitlak nichuanh nak ramkip ah siseh Europe lei Australia hna vawlei cung hmunkip ah kan phan cio hna. Malaysai hi Kuli kan lek bik nak silo in ramthum kal nak hlei ah kan ser . Mahbalte, hi hlei kan zawh lio caan chung ah thih le loh damiah tiah palik tleihkhit kan tuar hna. Ram thum aphan cang mi kan fanau hna nih an phanh nak kip ram cio i fimthiam nak an cawn hna cuah mah lio an si. Aralai mi kum 2020 ah cun laimi international level mino tampi an chauk cang lai.
Mizoram in Lungkhor cawh pawcawm nak lei ah kan i tthial hna cun Malaysia in Vawlei cung a tthang cia mi hna miphun dirhmun sang sang hna si nak tiang kan tiluan hi khuaruah har asi ko na ti ve ma.

LAIRAM CUNG TOURIST PAWL TLUNKALNAK

January 2006, Pawngkam thil umtuning kherhlai ding in Thailand in Kawram nitlak nak Chin ram kulhchung ka rak tlawng. Laimi 70% hrawng cu lo thlawh in a paw a cawm mi kan si rih. Facang, fongvoi fang aalu mempek le ra, baa hna kan ciing. Lothlawh ningcang le thlaici kilkhawi ningcang fimthiam nak kan ngeih rih lo caah kan lo hna i a vui mi tirawl hna hi kan i zaa hna lo. Nikhat kan tuan mi hi ni khat ei menmen lawng kan hmuh khaw. Kumpi kumkhat chung rethei thabat nak le harnak lawng te kan tong. Lo rian lawng kan tuan nakah kan zawt kan fak tikah mual kan pho tawn. Sizung kai nak le a herh mi sicawk nak ii thlopbul nak ding pheisa kan ngiehna lo. Dinh nak can kan ngei thatthi hna lo. Nihin Chinmi kan khuasak ningcang
hi ramthangcho hna he i tahchunh ah cun a har taktak dirhmun ah um mi kan si rih. Minung kansi nak sullam ngeilo nak hmun asi. Kan retheih ka themh tluk in athaipar kan zuun lo. Kantuan tluk in kan paw akhim lo. Ralkap uk nak tang ah kan um. Cozah nih thancho nak cah zeihmenh a tuah lo. Laimi chung in santlei deuh le fimthiam sang deuh a ngei mi hna ramchung um ngam lo in ngeihthlai lengmang le hnahnawh nak pek asi tik ah ramleng ah an kan tliktak dih. Tlangrian (Lukaa) pek a tam. Ralkap meithal le an eiawk an thilri menphalh lo in kan phurh piak hna. Cuchinchap ah motor lam a chai tuk. Kataza lam ti awk lam a um lo lung hmenh thatein aa phah kho hna lo.Telephone ichawnh biak nak hna hi vawlei cung ram vialte lakah achaih bik nak hmun kan si hoi. Meng 350 hi a ni ni in kan rauh leng ah a caan ah motorcar a rawk fur ah nawncek lawng te asi. Hihi 2006 kum lio thlanglei Chinram Mindat le kanpalet ka rak tlawn lio i ka ton mi a si. Chinmi hna nih kan i aur ngai mi Khawnuntum tlang (Mt. Victoria sea level above 15,000 ft) cherhchan in cozah nih eco-tourism an tuah( Ecology-pawngkam thil umtuning , tourism – Amiak hmuh nak khualtlawn ning, site- thilphun dang umnak hmun). Hika ii Eco-tourism site an tuahhnawh chan cu Mt.Victoria tlangchung i a um mi thingkung Saram hna va phunphun hna Thingkeppar phuntling hna le palep , khuai phunting le khuaruah har nungphun a ngei mi Chinmi kan tonbia hna hi ramdang mihna nih theih duh le zoh duhruah ah asi.
Phuhlam Lehrulh phunglam
1850-1900 hrawng ah hika Mt.Victoria tlangtluan pawng um miphun hna lak ah rak ithat le lainawn phuhlam phung lam an rak ngei. Hihi keikafian ning ah cun ram ichuh kha asiko. Vawlei a hninghno nak le cirhkam tuhmuang deuhdeuh a ho cio nih thlawh duh le tuan duh asitikah cu ram cu kanram kanmah ta asi kan pipu ta asi tin an rak i cuh (USA ah hin Red Indian phung in anrak thawk mi cowboy law tin Phunglam pakhat a um i cucu a hmasa bik nih aa ham mi ram le ti khi a mah ta an si ti nak asi). Thlanglei Chinram um kan unau hna zong ramri thatein an rak ngei lo. Ram anicuh nak in ithat nak le phuhlam lehrulh nak phung tu ah a vun chuah hi asi. Hikong dothlat ka tuah lio khuami hna, ka interviewed nak ka langh ter lai. (Ram kan rak icuh hna i kan cuh mipa nih kanpa an that, lehrulh kan duh kanmahchung in thazang a thawngmi an um rih lo ruang ah a dang hmun ah kan peem chung, kanmah phunchung in rinhchanh awk pasal tha kan vun chuah in kanlak i hruaitu u pa pakhat nih phuhlam ding in thal le cangciang an kan pek, ii a hlan kan phun a rak kan that tu a um nak le a hodah that ding asi kha a kan chim ati. Hngakchia pa an um ah cun ahnu ah phu a kan hlam sual lai ti phanah that dih an si ati. Hi phuhlam lehrulh nak ruang ah khau, khuahnih bak an ci a rak lo bal). Nihin ah cun cathiam mifim zong an chuak pak len i phuhlam lehrulh hi cu a umtuk ti lo ti awk asi.
Kawlram chung um Eco-tourism sites
Vawlei cung cheukhat ram hna i foreign income tampi an hmuh nak peisa hi eco-tourism hi asi. (E.gThailand 2006-75 % of income hi eco-tourism in asi) Kawlram balte ah cun eco-tourism hi thancho a thok ka te asi. Khualtlawn nak nawl (Vocation Permit) loin Rangoon Manday, Pagan le Shanram Taunggyi ti lo cu hmundang tlawn duh le Eco-tourism site a um nak kal duh ah cun ralkap sin ah khualtlawn nak nawl (vocation permit) lak hmasa ahau. Hi khualtlawn nak nawl hi Naypyidaw khauthar ah va sok asi i thlahnih a rua. Mahtein i sok khawh asi lo (tourism agent pakhatkhat ai aw) in sok asi. Lungfak ngai asi mi cu Mt. Victoria tlangkulh hrawng cherhcan in Eco-tourism an tuah i Hotle le resort a ngei tu hi Kawl lawng te an si. Ka hawipa Omh Khaw Ki Mindat hi (YIT) chuak asi i Mountain Oasis Resort ah manager a tuan. An mah nih a zeipoah an rak thok mi le an tuan dih mi asi ko nan Chin mi an si caah hotel license a ngei kho lo Kawlpa forestry department i an director retired pa min in an license cu ser asi i hipa sin ah Rangoon a thutbuu in an hmuh mi poah an cheuh chih. Mahputar pa nih keimah ta asi ati lehlam. Hi kong thatein ka theih nak hi 2008 kum UNEP-EPLC organization ca researcher rain ka tuan lio ka Advisor Professor pa nih Mt.Victoria ah kan tlawng lai a ti i khualtlawn nak nawl ka rak sok lio ah ka theimi asi. Ralkap nih eco-tourism hmun tin phunhnih in khualtlawn nak an then.Tlang cung thingkung saram hna um nak hmun le hlanlio siangpahrang khua hna ti an si. Kumkhat ah dollar million tampi a miak a chuah nak asi. Ralkap cozah nih cun an mah minung lawng te tuan naknawl a pek hna i a maik vial te cu an milai hna kut lawng ah a um. Atang lei hi kan ram chung i eco-tourism sites um nak hmun hna an si…
1. Hlawga park
2. Moeyingkyi Wetland and Wildlife Sanctuary
3. Meinmahla kyun Wuldlife Santuary
4. Inlay lake Wetland Sanctuary
5. Shwesettaw Wildlife Sanctuary
6. Popa Mountain Park
7. Alaungdaw Kathapa National Park
8. Chattin Wildlife Sanctuary
9. Natmat Taung National Park (Mt. Victoria Chin State)
10. National Botanical Gardens
11. Kakaborazi National Park
12. Sein- Ye Forest Camp
13. Yangon Zoology Garden
14. Indawgyi Lake Wildlife Sanctuary
15. Myaing Hay Wun Elephant Camp
16. Poe Kya Elephan Camp
17. Phonganrazi Wildlife Sanctuary
18. Thamanthie Wildlife Sanctuary
19. HuKaung Valley Wildlife Sanctuary
20. Lampi Aquarium and National Park
Teirap nih hmuitinh le hrambunh an vun i zuamcuah mah ve mi
Kawlram a kuah hi 677,000 square kilometers asi i nichuah thlenglei ram hna lak ah (Indonesia lo cun) a ngan bik ram kan si leng ah ( ancients city)hlanlio siangpahrang hna pen nak ram le vawlei rum, (indigenous diverse cultures) miphuntling nunphung um nak,(Bio diversity) thing ram satil phunphun hna an tamtuk nak hmun asi. Cucu ralkap a cozah nih hitin a maik ka thot lai a ti. Ka ram chung ah rili lei in siseh (Costal regions) fing le tlang cung mi hna um nak (Hilly areas) khualtlawn nak tin ka then lai i peisa rut ning tin saduh an that.(long term eco-tourism site system ) hmun hna kha a cung lei ka langhtar nak hna ah khan tlawn khaw an si. Kawlram a rak tlawn mi tourist pawl nih tlawn an duh nakbik hmun hi Pagan le Lairam i Mt.Victoria hi asi tin ka hawipa Mt.Oasis Resort nih cun ati.
Khonuntum (Mt. Victoria)
Laimi hna nih kan ingeihchun te kan tlangsang bik asi. Southeast Asia hmanh ah vawlei lawnglawng nih a khuh mi (lung pang horha tal lo in) tlang lak ah a sang bik mi asi. Rili in pe 15,00 0 asang. Pe 3,500- 5,000 karlak asan nak ah vawlei cung ihmuh awk a har ngai mi Black orchid akheu leng ah pe 6,000 a sangnak ah a min a um rih lo mi thingkeppar an um. Ahnah a um lo a baa hi aalu bantuk asi, apar eihre i ki pahna a ngei (taw tawrawt par alo). Pe 8,000 a sang nak hrawng ah fir kung lawng te an si. Vawlei cung nichuah nak ram in nitlak nak ram katlawn nak ram vialte lak hmanh ah mah ka tlangpi i fir kung tluk in a kung a sang mi le a tha a ding mi fir kung ka hmu rih hna lo. Pe 9,000 in a cunglei ah cun ram tete le kuhthingcang an um thli a hrang zungzal nak asi i a kung hi an sang tuk hna lo pe 20- 30 cio hna lawng an si. Mahlakah cun chawkhlei par hi kumkhat chung an par hna i pe 15,000 a sang nak hmanh ah chawkhlei kung hi an rak kheu kho hi ta ka ti. Saram phuntling an um cakei, pawpi, vom, ngalhraing, Fung le sazuk hna sakhi phun an tling zu le zawng phun hna an tamning hmanh varit vavu valah le awthaw hna vakok phunphun le vachik le va phun relcawk lo palep phun (250) an hmunh mi chung in le vawlei cung i a tlau cang an ti mi vaphun hna le tingkeppar hna an um.Va phun an tling nak asi leng ah nihin ah vawlei cung i a tlau cang anti mi va phun vanga ( Lyrebird) le thingbomcu va phun ( White browed nuthatch) hna an hmuhthan nak hmun a si. Hika tlang na phanh ve tik ah cun na chanchung philh awk a tha lo tiah naruah ve ding aa dawh tuk mi fingtlang horkuang hna le saram va aw phun tling hna thawng hi an si. Tu hmawng pipi chung ah thinghram baa ai phun relcawk lo le si ai kung tuul hna le baa hna. Si phun asi mi thingkeppar phunphun an um nak. Fir kung an tam nak asi. Dapti a tam ahnawng (Alpine mild hot weather) asi i fur caan chung cu munmei nih a zelh, khuasik caan September in January tiang hi tlangkai caan an si November thla khi van athiang bik caan le khualtlawn caan a rem bik le khuram a nuamh bik caan asi.
Lungzu puai hi ttih a nung ma?
Thlanglei kan unau Chinmi hna nih atu tiang an ingei mi hlanlio an phunglam pakhat asi.(Kaidaw kua nih a tu tiang an hman rih Mindat in meng 18 tluk a hlat) Lungzu ti sullam cu lung biak kha asi. Lung nganpipi hi an rawkkho lo an fektuk an thawngtuk a zungzal an hmun a hohmenh nih an hrawkkho hna lo ti an zumh. Cuasitik ah kan thit tik ah kan thlarua dawr nak a ngei lai lo, lung nih kan thlarua a huphenh nak hna tin an tuah mi puai asi. Lung kha zu in an biak. Anthih tik ah an ruh cu tlakum chung ah an chiah i lungtang ah tlakum cu an chiah. Acheu lungtang ah cun tlakum pa 9- 10 an um. March le April thla ah cu puai cu tuah asi. Lungpher ngapi (pe 6 -10 square) asi mi tang ah (cabuai batuk in) a tang ah lung sau ngai mi pa nga pa ruk tin an denh. Lungzu puai voikat tuah nak ah sia a tlawmbik 6 -7 le zupu litter 10,000 hrawng a herh. chungkhat cingla hawikom vialte i sawm hna i nithum zaanthum chung zupu le siasa i hunh i din ei laam asi. Zupu cu siaki in din asi. Puai chung poahpoah zing zan puai a tuah tu nih rawl dangh asi rih. Pheisa a ngeilo mi an si zong ah do cawi in Lungzu puai hi an tuah. Pheisa tamtuk dih mi asi tik ah an chanchung bak an leiba cu an cham. (Extreme culture) kan ti lai cu. Kan unau an si ve tikah chimle cawnpiak remh deuh ding hna hi kan rain cio a si.
Hmaitial Nu (With tattooed face)
Khauhlan deu chanlioin an rak ton mi thil khua ruah har pakhat asi. Kawl singpahrang Mingdong(1853-1878) chan lio in a rak i thok an ti. Thlanglei ram um Lainu hna hi an rak i dawh tuk lawng si lo in an tivun a hninghno an cur a varngai tik ah Vaimi phun hna an mit a rak thii tuk. Nupi le sal caah an rakfir tawn hna. Pa vialte hi lo rain rak tuan zungzal asitik ah ramlak lawng te ah an um. Nu hna inn rian an rak tuan khuachung ah an rak taang tik ah Vaiho hna nih duhtawk in an rakfir khawh hna nak zong asi. Miphun dang fir cu an rak tih tuk ruang ah an hmai ah sinak in rak i ttail i ka mui i dawh hlah seh law rak ka fir hna hla seh tiah an mah le an mah muichait nak ah rak i tuah mi asi. Anhmai an i tial ning cu kum 12 an si hrawng in tthitet hling in an rak tial hna i zerhkhat chung bak an hmai a phing a rak fak tuk i an hram an ai tuk caah an ka ah thing an rak seh tar hna (an hacang an i rail nak ah an ha vial te a tlong lai ti phan ah) a cheu cu sau tuk a zawt hna. A rak fah tuk caah hmasa bik ah an cel lawng an rak i tial cun an dam in an biang mah ti cun dotkhat hnu dot khat an i tail tar voikhat te ah an hmaizatein an i tail tar ah cun a fak tuk caah minung an si nak nih a tuar kho lo i an thi kho. Nihin ah cun cu hmai tial tar phunlam cu nungak asi ah cu nu nih va gneih a zat tik ah a hmai a tial tar lo asi ah cun va a ngei kho lai lo ti phunglam tu ah a thlang. Cu ruang ah an duh lo bu tein le an tih bu tein an hmai an i tail tar tu hi asi. Tlanglei kan unau catang a ngei deu mi nih hi phunglam hi cu a tha lo ee tin an thloh hna an cawn biak hna bawm ve hna uh sih.