February 18, 2009 ni zing 11:30 am ah Imbi (KL i Laimi umnnak) Kuala Lumpur khua chung in kilometer 34 a hlat naklei Sungai buloh thonginn ah Kawlram thongtla mi va zohhna ding ah taxi in ka kal. Avoi khat ka kalnak a si. Taxi mawngtu Malay talukpa nih Sungai buloh Prison hi KL in aa hlat tuk i na kir lei ah texi hmuh ahar cang lai phaisa tamdueh in rak ka pe kan hngah lai i kir lei zong kanthlah lai a ka ti. Taxi chungah le kakai laklawh fawncang kei cu businessman ka si lo NGOs i riantuan mi ka si i phaisa ahlei in na ka halmi cu pek dingah ka harhngai ko ka ti.Taxi driver pa hi malay tuluk kum 40 hrawng a si i apoi lo ti si le rak ka peduh hlah na kir lei balte ah taxi a har te lai i KL lei a kai mi bus na hmuh mi poah rak i cit te, zeimiphun dah na si a ka ti. Chin miphun Myanmar in a ra mi ka si ko hih ti ka vun chimh bak ah Imbiummi Myanmar Chin pawl hi cu ka khuaruah bak an har zuu an ding ti hna, an vun rit deuh tikah an mah le an mah an ivel lang mang KL i taxi driver poahpaoh hal hmasa ta hna law ka chim mi hi na lung aa fiang ko lai a kan ti. Malaysia i taxi driver pawl nih cun Imbi Chin ti cu kan theihtuk hna ti a von chap. Voikhat te cu Ka khuaruah a vun har ngai. UMMM!!!Laimi miram dang miphung dang hna sinah kan rak niam ngai ko hi ta mu.Biasawngtlorhnak men ah ma kan si men ko hnga? Nihinchun kan ram uknak that lo ruangah third country ah kan peem kan ram kan tlik tak hna:Texas ah August thla thokah ka rak phan i khauruah bia tete ka theih pahhna. Malaysai in a rak phan mi kan unau cheukhat hna cu kan phunzai ngaingai. Phunzai zongah ningcang deuh le khuaruah bu deuh in bai chimhna uh sih. USA kan rak phan i motor car kan ngei lo bus i cit ding zong a um lo. holh le kan thiam lo. Kan duh nak kan kalkho lo. lo lo lo lo...Malaysai ah cun rain zong kan tuan i kan duhnak kipah taxi le bus in kan kalkho ti hi kan chimh tuk ko rua. Malaysia um a naum deuh ko kir hmanh ka duh deuh ti hna an chim theih pah langmang a si. Tikhor vun cawh i cawh cang ka tiding aa tim mi kan tam ko. Hngakta caan nih lai a rel ko lai. Na duh mi a tling ve te ko lai. Malaysia i damaih pawl le Opracy hna Palik hna zaan na hngilhkhawh lonak te hna na philh cang cu ta mu. Ralkap uknak tangin a ra mi Burma mi kan si hi philh hna hlah uh sih. Vanni hoi deuh in bia chim u sih. Pathian thawng in USA ah inntung kan derh khawh mi hna hi zeitluk pi dah a si.
Khak!!! kan mah hlan ah Korean ram mi hna zong hi Japan kuttang ah an rak um ve cu hnu in ralkap uknak tangah an vun taang than rih. Korea ram thancho a thoknak hi kum 30 renglo te lawng a si rih. An ram uknak aa thlan cang ka tein khuakip ramkip in an rak kir than. An ram an ser nihin athancho mi Korean nih an rak thawnhmasa cang mi hi Laimi cheukhat kan tonbia ban tuk cu an va si lai lo dah. Korea ah ka tlawng pah tawn SuJu tu cu an va ding ve ko aw nan an i velh hi ka hmu bal bak lo. Hathithak mi pawl cah chuih le thowngh ding kick bags tampi lam kamah an chiah hna zuu ai ngei pawl caah le a kut zaa mi pawl caah mah cu hei phomh a si ko. Korea cu nihinah vawlei cung hmanh ah a thangcho ve cang mi hna ram pakhat a va si cang kaw Kan nih Chin mi hna hi third country ah tamlak te kan phan ve cang kaw kan ram hi vawlei cung ram thangcho hna he tahchunh awk kan tlak te hnga maw?
Rangoon ah Ṭhinṭhengbu tin laitlai hna hawikawmh nak le ramchung ramlengkong biaphawng dennak kan ngei hna langmang. 2009 january Rangoon ka rak tlawn lio ah pu Richard Zatu nih zei kan ti hnga nawi tidil hi laimi thanchonak ti inawt kan itimh hna tikah nang dam kong a cawng mi na si i dam tidil pakhat saknak nih a chuah pi mi thatnak le thalonak(advantages and disadvantages) kong na rak kan tial piak lai kan duh hrim ko a ka ti.Keinih pu Tu hi kong hi tial ah a tha lai ma? constructive lo in destructive hoihna asi sualhnag ma? ti in ka leh Richard nih na tial ah atha ko ralkap uknak tang kan um tikah thiltha thilcia hi mipi nih cun kan theih kho hna lo. Nawi tidil sernak kong silo in dam pakhat saknak nih a chuahpi mi scholar capar tu in rak kan tial piak ti in a ka ti. February ah Malaysia ka tlawng tana in hi kong tial hi ka tim rih lo. pu Richard sin in capar halnak e-mail ka hmuh than hi Korea ka phanh ah a si i Korea um laimi upa te cheukhat hna sinah capar tial ka duh ko i ka tial ah a tha lai ma? ti in ruahnak ka halhna, Nagnmah lo nih cun dam daknak kong atial kho tu an um lo i na tial khawh ah cun a tha ko. laimipi nih thil fiang deuh in kan theih ve ding asi ko an ti i cu cang ka tein catail ka vun awt colh.
2007 Mekong school Thailand ah Environmental and Human rights ka rak cawng ah biapi ibikin kan cawn mi cu Southeast Asia ramchung dam project hna kong hi as i. (GMS) The Greater Mekong Sub-region chungtal China Myanmar Thailand Laos Vietnam ram hna in minung 10 hi full scholarship pek in an kan cawn tar. An i tinh mibik cu atu lio vawlei cung dam construction project tambik um nak S/E Asia ah dam awareness hna hi thei deu hna seh ti duh nak chan asi.
“Tuangtuan fatete hmanh nih chungcung hlumpipi an tuah khawh ahcun laihritlai pawl zong nih Nawi tidil cu kan tuah khawh ve kolai”. ti in Nawi tidil nak ding committee i nan motto hi von rel tikah thazong a hir lung ahno khun. maw lairam nan dawtnak pasaltha hna lungput a si. Laihritlai kan unau vialte Lairam thangcho hram zok seh ti hi kan zangmang lawng ah kan menh tawn mi cu von awt kan itimh tik hnaah thazaang an bawm tu si lo in rawh nak lei ah ruahnak a chuah pi suallai ti hi ka thinphan bik mi a si. sinan ram thangcho hna nih dam construction project timtuahnak pa khatkhat an ngei lai ah an ram mipi hna sinah an phuan. Dam an sak ding nih thli tha le thil chia a chuapi ding pawngkam thil umtu ning aa thlan ding te hna hiinternet tadinca tv media hna hmangin thawng an zamh hnuah mipi nih hnatlaknak an ngei hnu lawngah dam project hna hi an awt khawh. phaisa million tampi dih mi project an si tikah ramcozah lole company hna lole World Bank, ABDAsia Development Bank hna sinah thangka an cawi i dam nganpipi cu derh an si. Cozah nih dam an saknak ruang i innlo vawlei hmun an sungh mi vialte le pawngkam thliumtuning (environmental pattern) kong ah sungh mi liam nak pawngkam thil sining ithlen ruang i a chuakmi umnak inn le lo ngeih lo harnak phunphun kongah (compensation policy) (EIA & RIA) environmental impact assessment and relocation impact assessment policy hna thatein an ngei. World Bangk le ADB hna nih zong safe guards policy an ngei hna ve. Ram ramakhat cozah nih compensation policy a ngeih lo ah cun ADB le World Bank hna ah pheisa (do) cawi khawh a si lo. Cu tluk in phaisa million tampi dih mi an si ruang ah le problem a tamtuk a cuahpi ruangah private (or) community hruainak in derh mi dam project a um hi ka thei bal lo. Mahbal te mini hydro caah ti in tidil hme tete an tuah mi cu a hopoah nih an tuah khawh ko. Vawlei cung ramkip dam an sak mi kan zoh hna tikah dam tampi an raksak, menfawi tein hydro electric le lei kung ti fawi tein an pek. Asinan dam an rak sak ruang i harnak a chaupi mi thil sual a um ah cun cu dam cu an hrawh than. nihin 21 century hnu ah cun ram thangcho cia mi hna nih cun hi dam construction project hi an i awt ti lo. a ruang cu dam an rak sak mi ruang i thiltha a chuapi mi nak in thli thalo a chuapi mi sungh nak a tam deuh ruangah asi.
Ralkap cozah tang um kawlram cu ADB,World Bank hna sin phaisa cawi khawh a si lo. Aruang a tawi nak in democracy uknak ram a si lo. ca in tial ah cun a tamtuk lai caah website ah rak rel cio te uh www. worldbank.org(or)www.adb.org.
Dam sak ]nak nih a chuahpi mi hlathlai ding ah Thailand le Laos ramri i Pakmoon dam le Maemood dam hna Myanmar le Thailand ramri i Salween river cung Tasang dam hna ah fields research kan rak tuah hna.ti le electric menfawi tein chunzaan an hmuhcaah an rak sakka ahcun a pawng kam ummi khuami pawl an rak ilawmtuk ko hna nan kum 15 hrawng a ruah hnu ah cun an vuizai cang. kumfa sandah an piah. lotlo in a cawm mi deuh an si hna anlo tirawl an vui ti lo, ruah asur zongah acid dah aa tal cang i an tirawl an vui ti lo.ngaci an lo dihcozah sin ah liam nak pheisa (compensation) an hal hna. hi dam kong hi China Thailand le Vietnam ram hna an cozah le mipi karlak ah kumfa tin an buaipi bik mi environmental problems hnaa si.( environmental impact assessment pawng kam thil nung saram thingkum umtu ning a vun i thlang cang. Ahlei in leiti laak leikuang tirawl an vui ti lo. dam an sak nak tidil ti in leikung ti pek asi kumcaan a sau ah cun tichung i a um mi nunnak tidah a um ti lo (ti a dil ruang ah ti kha toxic ah an i thlang) ti chung a nung mi algae ithiangtar nak dah hna le tinga vialte an ci a mit bak. zawtnak aphunphun nih a von den chih hna.
Dam information kong he petleih in ca in tial ah cun a tamtuk lai caah website ah rak rel chih te uh.www.irn.orginternational river networksand www.earhtriths.orgah rak zoh te hna uh.
Dam saknak nih a chuahpimi thatnak le chiatnak hnalak ah kan laimi hna he a tlak bik lai ti ka thimmi hna tlawm te (advantages & disadvantages)
A. Thatnak advantages B. Chiatnak disadvantages
1.electrictric menfawi tein hmuh kawh.1. zawtnak a chuah pi( water diseases) te hna
2. tifawi tein lak khawh. 2. li a hni kho ( tidil mi a khing a ritvawlei nih a celh lo.
3. tlunkal nak a fawi.3. inn lolei kuang vial te tidil nih a phum.
4. pawngkam thancho nak a bawmh.4. tidil tang ( doawn stream river) um mi hna caah tihnung a si.
5. sianghngakchia caah a tha. ca zoh,5.pheisa tamtuk a dih.
computer a dang dang etc…,
6. sezung zizung university an thangcho.6. pawngkam thilnung saram thingkung an sining aa thlang.
7. rian tampi alawng(more job opportunity)7.tidil cung hna( up stream river) caah din ti thiang le ngasa a har. 8. chawhleh chawhrawl a thang cho.8.thawhbul le rian a tam( tangka, thazaang etc
NeWin Kut tang ah kum 26 chung (1962-1988) le Ralkap uknak tang ah 1988 in hmailei kum zeimaw zat dik salkan tang hna rih lai.(Kum- 48 renglo saltang ah kan taang cang) Kan ram uk nak tthatlo ruang le nuhrinvo kan ngeih hna lo ruang ah vawlei cung ramkip le hmun kip ah kan vakvai cio hna. Laimi pawcawm nak ca i kan vahvaih ning, hmunkip le khuakip ah kan kawl hol ning hi vun cuan tthan hna usih. Miphun dang hna he kan i dan nak le chantiluan ning hnak hmenh in kan i tunmer hi a rang ngai ko rua!!!
Kum 20 chung kan tiluan a dan ning tete Mizoram ah 1980 hrawng hi Mizoram lei lawng ah kuli kan rak lek hna. Lamcawk thingah le Lungkhorh hi Laimi kan rian thabik a rak si. Pheisa zin angei deu nih Caw vok meheh Ar hna kan va zuar.Mizoram hna an tuan duh lo mi rian cu kan va tuan piak hna. Mahlak ah achue cu an nihlawh men hmenh an rak pe duh hna lo. Kawlram in a ra mi kanunau hna an kan ti ko nan an lung chung tak in cun an kan nautat taktak. A pumrua atha deu mi hna cu Karate nan tiam ma an ti hna i hngakchia pawl nih an chuih an pengh hna. Nungak deu hna le hmuhawk thalo in an tuai han an helh hna. An rak chim tawn mi cu tafar le nuva hna cu mizom rak ah kalti ding silo an rak ti tawn. Khatlei kam ah cun Mizo hna cu Krifa deu ngawn an rak si hna leng ah an lung a rak i rual tuk mihar mi hna le a sifak mi hna an rak bawmh ngai hna. Mizoram i Kuli a lek mi an thit lolh an ton sual caan ah thatein an rak fimtawl hna.
Lungkhor ah 1985 hnu hrawng in cun Laimi kum 20-40 karlak tambik pawcawm nak hmun kan kal nak cu Lungkhor a um nak Kachin ram (Phakanh), Naga ram Khamti, Shan ram Moekuk,Maisu, hna ah kankal cio hna. Mino tlangvaal pasal thatha hna ngaknu dawtdawt hna cheukhat cu an nunnak tiang a va liam. Kan rak tuan ning le kan kawl ning in hlawhtlin nak kan hmu bak lo. Minung thongzakhat ah pakhat hmenh hi Laimi caah thathnem nak a chuapi ruah lo. Lungkhor um nak kan va um chung te kan eipaw kan i cawm chung tu hi asi ko. Khika ram hna i thilsi ning a thalo mi nungphung tu kan i lak kan i tlun pi deu. Pheiasa tamnak asi tik ah pheisa hman hna zei kan rel lo. Keimah zong 1999 ah Naga ram Khamti lungkhor le MaiSu lung khor ah siseh Suikhur ah siseh rumduh ah pheisa ka rak kawl bal. Pathain nih a ka umpi caah siko. Thihnak in ka luat langmang. 1989 kum hlan tiang Khamti Lungkhor ah nu luh khawh asi lo. KIA lo le Naga ralkap nu pawl peisa hal ( lung khor men tax) lak ah an rak lut tawn ah lungkhor a min mi an tthi tin an rak zumh. Cu caah palawng nih lung khor rak cawh asi. Thlaruk bak palawng te um nak lung khor ah rian kan tuan bal. Midang a ho hmenh kan hmu hna lo. A caan ah ramtang mi hna le ralkap kan hmuh hna an mithla le facang ka rak phor (Potter) khi ta. Kan tirawl zong a dih pah tirawl lak ah Khati khua ah kan rak ra. Chindwin tiva kam kan phan ah tiva kam i thil asu mi nupawl hna kan hmuh tik hna cio in tirawl a la mi cio an tilawng seh dimtein an kaltar cio hna nuhna an tawtawk le an naurawl um nak cu cuanh cio asi. Tilawng aa cit mi pa poahpoah an lu vailte cu tiva kam lei a ho fial lo in mithep lo bak in an ngaih cio. Saram lungtin bantuk kan si hna. Minung thi le sa in kan si nak hna lungkhor ah cun a thlau bak kho. Naga ram le Kachin ram in a rak luang mi Nanhmaw tiva chung ah lung kumkhat ka rak kawl bal. Cycle thlichem nak pathum komh in pipe kan hrawlh i thlichem asi .mah pipe cu dawp i tichung ah lung cawk asi. Vanchia a tong mi cu tichung rian an tuan lio ah lung nih a nenh hna mah tili cu an thlaan asi ko. Mahbantuk thiamthaim in tlangcung lungkhor a co mi cheukhat hna cu vawlei nih aminh hnawh hna i ma ka ah cun an i vuibeh hna. Lungkhor a cobal mi Raifanh zawtnak kan gnei dih. A ho menh an luat lo zawtnak a phormi fikfa an tam. Cu Kan zawt nak cu Lairam kan chung le sin ah kan rak tlun pi cio hna. Acheu cu (Khatpung ) Bing (black Heroin) zukcio asi. Raifenh zawtnak a khamh ti asi cun thaa a dam ti si Bingcu zuk asi. Acheu cu number 4 an i chun. Lungkhor hmun hrawng i sitamar bawl cu thopaw le khuai nih an hmaa a tlanh hna. An nun lio hmenh ah sathu rim an nam cang. Thiding a hngak mi bang a tlar tlar tein lamkam ah an tthuhna. Tirawl an ei kho hna ti lo. Mahhna cu nitum li ah an thi tiva ah peih i an ruak cu fenh tar asi men ko. A cancan i lungkhor ka rak um lio kong khua ka ruat tawn ah Pathain hi thangthat lo in ka um kho lo. Hi Lungkhor hmun hna ah Laimi tampi kan lu kan i hlo hna. Kan paam hna.
Ramdang lei ah Lung khor hmun in ram dang lei kuli lek ah kan vun i thial cuah mah. (1990 -2000) kum chung hrawng Malaysia le Singapore hi kankal bik cio hna nak ram asi. Korea le Japan ram kal hi cu pheisa tamtuk a dih i a nungkho deu mi chungkhar hna deu an kal. Ramdang i kuli lek nak rian lei kan vun i tthial hin Laimi kan hlawh zong a tling thluah mah deu. Inn thatha le lo thatha hna kan sa, Kan kua sak nak a vun i rel thluah mah . Sianginn tha deu hna le boarding school hna ah kan fanau le kan chiat khawh hna tik ah Laimi sin in kumsaupi a rak tlau mi sibawi le inzinneer (medical le engineer profession) lei hna in mino an chuak than. University hna ah hawi citmi motorcycle hna kan i cit kho cio. Mandalay university ka rak kai lio avoi hnih nak Kawlram sianghleirun sandah an piah can (Second uprising of universities students) ah Laimi sianghleirun zaapi ngawt bicycle lawng kan rak i cit khawh hna. Mahlio university ah motor cycle a rak i cit mi laimi hna cu vanmi bantuk in kan rak zok hna. Cutluk in hawi kan rak hngar ko hna nan nihin sianghleirun mino hna cu miphun dang hna nak hmenh in an nung ning an sang kho cang. Malaysai le Singapore ram kan kalning tiluan zong a vun i tleng. 2005 hnu hrawng ah cun a hlan i Kuli (Manual laborers) in kan rak kal nak Singapore ah cun white color ( fimnak ) cawnthiam nak ngei mi pawcawm nak lei in kan i mercuahmah. Malaysia inn sang pipi (Skyscraper) hna airport hna hi Laimi kan zungneh an si. Nihin ah Malaysai in ramthum nak kan ti nitlak nichuanh nak ramkip ah siseh Europe lei Australia hna vawlei cung hmunkip ah kan phan cio hna. Malaysai hi Kuli kan lek bik nak silo in ramthum kal nak hlei ah kan ser . Mahbalte, hi hlei kan zawh lio caan chung ah thih le loh damiah tiah palik tleihkhit kan tuar hna. Ram thum aphan cang mi kan fanau hna nih an phanh nak kip ram cio i fimthiam nak an cawn hna cuah mah lio an si. Aralai mi kum 2020 ah cun laimi international level mino tampi an chauk cang lai. Mizoram in Lungkhor cawh pawcawm nak lei ah kan i tthial hna cun Malaysia in Vawlei cung a tthang cia mi hna miphun dirhmun sang sang hna si nak tiang kan tiluan hi khuaruah har asi ko na ti ve ma.
