LAIRAM CUNG TOURIST PAWL TLUNKALNAK

January 2006, Pawngkam thil umtuning kherhlai ding in Thailand in Kawram nitlak nak Chin ram kulhchung ka rak tlawng. Laimi 70% hrawng cu lo thlawh in a paw a cawm mi kan si rih. Facang, fongvoi fang aalu mempek le ra, baa hna kan ciing. Lothlawh ningcang le thlaici kilkhawi ningcang fimthiam nak kan ngeih rih lo caah kan lo hna i a vui mi tirawl hna hi kan i zaa hna lo. Nikhat kan tuan mi hi ni khat ei menmen lawng kan hmuh khaw. Kumpi kumkhat chung rethei thabat nak le harnak lawng te kan tong. Lo rian lawng kan tuan nakah kan zawt kan fak tikah mual kan pho tawn. Sizung kai nak le a herh mi sicawk nak ii thlopbul nak ding pheisa kan ngiehna lo. Dinh nak can kan ngei thatthi hna lo. Nihin Chinmi kan khuasak ningcang
hi ramthangcho hna he i tahchunh ah cun a har taktak dirhmun ah um mi kan si rih. Minung kansi nak sullam ngeilo nak hmun asi. Kan retheih ka themh tluk in athaipar kan zuun lo. Kantuan tluk in kan paw akhim lo. Ralkap uk nak tang ah kan um. Cozah nih thancho nak cah zeihmenh a tuah lo. Laimi chung in santlei deuh le fimthiam sang deuh a ngei mi hna ramchung um ngam lo in ngeihthlai lengmang le hnahnawh nak pek asi tik ah ramleng ah an kan tliktak dih. Tlangrian (Lukaa) pek a tam. Ralkap meithal le an eiawk an thilri menphalh lo in kan phurh piak hna. Cuchinchap ah motor lam a chai tuk. Kataza lam ti awk lam a um lo lung hmenh thatein aa phah kho hna lo.Telephone ichawnh biak nak hna hi vawlei cung ram vialte lakah achaih bik nak hmun kan si hoi. Meng 350 hi a ni ni in kan rauh leng ah a caan ah motorcar a rawk fur ah nawncek lawng te asi. Hihi 2006 kum lio thlanglei Chinram Mindat le kanpalet ka rak tlawn lio i ka ton mi a si. Chinmi hna nih kan i aur ngai mi Khawnuntum tlang (Mt. Victoria sea level above 15,000 ft) cherhchan in cozah nih eco-tourism an tuah( Ecology-pawngkam thil umtuning , tourism – Amiak hmuh nak khualtlawn ning, site- thilphun dang umnak hmun). Hika ii Eco-tourism site an tuahhnawh chan cu Mt.Victoria tlangchung i a um mi thingkung Saram hna va phunphun hna Thingkeppar phuntling hna le palep , khuai phunting le khuaruah har nungphun a ngei mi Chinmi kan tonbia hna hi ramdang mihna nih theih duh le zoh duhruah ah asi.
Phuhlam Lehrulh phunglam
1850-1900 hrawng ah hika Mt.Victoria tlangtluan pawng um miphun hna lak ah rak ithat le lainawn phuhlam phung lam an rak ngei. Hihi keikafian ning ah cun ram ichuh kha asiko. Vawlei a hninghno nak le cirhkam tuhmuang deuhdeuh a ho cio nih thlawh duh le tuan duh asitikah cu ram cu kanram kanmah ta asi kan pipu ta asi tin an rak i cuh (USA ah hin Red Indian phung in anrak thawk mi cowboy law tin Phunglam pakhat a um i cucu a hmasa bik nih aa ham mi ram le ti khi a mah ta an si ti nak asi). Thlanglei Chinram um kan unau hna zong ramri thatein an rak ngei lo. Ram anicuh nak in ithat nak le phuhlam lehrulh nak phung tu ah a vun chuah hi asi. Hikong dothlat ka tuah lio khuami hna, ka interviewed nak ka langh ter lai. (Ram kan rak icuh hna i kan cuh mipa nih kanpa an that, lehrulh kan duh kanmahchung in thazang a thawngmi an um rih lo ruang ah a dang hmun ah kan peem chung, kanmah phunchung in rinhchanh awk pasal tha kan vun chuah in kanlak i hruaitu u pa pakhat nih phuhlam ding in thal le cangciang an kan pek, ii a hlan kan phun a rak kan that tu a um nak le a hodah that ding asi kha a kan chim ati. Hngakchia pa an um ah cun ahnu ah phu a kan hlam sual lai ti phanah that dih an si ati. Hi phuhlam lehrulh nak ruang ah khau, khuahnih bak an ci a rak lo bal). Nihin ah cun cathiam mifim zong an chuak pak len i phuhlam lehrulh hi cu a umtuk ti lo ti awk asi.
Kawlram chung um Eco-tourism sites
Vawlei cung cheukhat ram hna i foreign income tampi an hmuh nak peisa hi eco-tourism hi asi. (E.gThailand 2006-75 % of income hi eco-tourism in asi) Kawlram balte ah cun eco-tourism hi thancho a thok ka te asi. Khualtlawn nak nawl (Vocation Permit) loin Rangoon Manday, Pagan le Shanram Taunggyi ti lo cu hmundang tlawn duh le Eco-tourism site a um nak kal duh ah cun ralkap sin ah khualtlawn nak nawl (vocation permit) lak hmasa ahau. Hi khualtlawn nak nawl hi Naypyidaw khauthar ah va sok asi i thlahnih a rua. Mahtein i sok khawh asi lo (tourism agent pakhatkhat ai aw) in sok asi. Lungfak ngai asi mi cu Mt. Victoria tlangkulh hrawng cherhcan in Eco-tourism an tuah i Hotle le resort a ngei tu hi Kawl lawng te an si. Ka hawipa Omh Khaw Ki Mindat hi (YIT) chuak asi i Mountain Oasis Resort ah manager a tuan. An mah nih a zeipoah an rak thok mi le an tuan dih mi asi ko nan Chin mi an si caah hotel license a ngei kho lo Kawlpa forestry department i an director retired pa min in an license cu ser asi i hipa sin ah Rangoon a thutbuu in an hmuh mi poah an cheuh chih. Mahputar pa nih keimah ta asi ati lehlam. Hi kong thatein ka theih nak hi 2008 kum UNEP-EPLC organization ca researcher rain ka tuan lio ka Advisor Professor pa nih Mt.Victoria ah kan tlawng lai a ti i khualtlawn nak nawl ka rak sok lio ah ka theimi asi. Ralkap nih eco-tourism hmun tin phunhnih in khualtlawn nak an then.Tlang cung thingkung saram hna um nak hmun le hlanlio siangpahrang khua hna ti an si. Kumkhat ah dollar million tampi a miak a chuah nak asi. Ralkap cozah nih cun an mah minung lawng te tuan naknawl a pek hna i a maik vial te cu an milai hna kut lawng ah a um. Atang lei hi kan ram chung i eco-tourism sites um nak hmun hna an si…
1. Hlawga park
2. Moeyingkyi Wetland and Wildlife Sanctuary
3. Meinmahla kyun Wuldlife Santuary
4. Inlay lake Wetland Sanctuary
5. Shwesettaw Wildlife Sanctuary
6. Popa Mountain Park
7. Alaungdaw Kathapa National Park
8. Chattin Wildlife Sanctuary
9. Natmat Taung National Park (Mt. Victoria Chin State)
10. National Botanical Gardens
11. Kakaborazi National Park
12. Sein- Ye Forest Camp
13. Yangon Zoology Garden
14. Indawgyi Lake Wildlife Sanctuary
15. Myaing Hay Wun Elephant Camp
16. Poe Kya Elephan Camp
17. Phonganrazi Wildlife Sanctuary
18. Thamanthie Wildlife Sanctuary
19. HuKaung Valley Wildlife Sanctuary
20. Lampi Aquarium and National Park
Teirap nih hmuitinh le hrambunh an vun i zuamcuah mah ve mi
Kawlram a kuah hi 677,000 square kilometers asi i nichuah thlenglei ram hna lak ah (Indonesia lo cun) a ngan bik ram kan si leng ah ( ancients city)hlanlio siangpahrang hna pen nak ram le vawlei rum, (indigenous diverse cultures) miphuntling nunphung um nak,(Bio diversity) thing ram satil phunphun hna an tamtuk nak hmun asi. Cucu ralkap a cozah nih hitin a maik ka thot lai a ti. Ka ram chung ah rili lei in siseh (Costal regions) fing le tlang cung mi hna um nak (Hilly areas) khualtlawn nak tin ka then lai i peisa rut ning tin saduh an that.(long term eco-tourism site system ) hmun hna kha a cung lei ka langhtar nak hna ah khan tlawn khaw an si. Kawlram a rak tlawn mi tourist pawl nih tlawn an duh nakbik hmun hi Pagan le Lairam i Mt.Victoria hi asi tin ka hawipa Mt.Oasis Resort nih cun ati.
Khonuntum (Mt. Victoria)
Laimi hna nih kan ingeihchun te kan tlangsang bik asi. Southeast Asia hmanh ah vawlei lawnglawng nih a khuh mi (lung pang horha tal lo in) tlang lak ah a sang bik mi asi. Rili in pe 15,00 0 asang. Pe 3,500- 5,000 karlak asan nak ah vawlei cung ihmuh awk a har ngai mi Black orchid akheu leng ah pe 6,000 a sangnak ah a min a um rih lo mi thingkeppar an um. Ahnah a um lo a baa hi aalu bantuk asi, apar eihre i ki pahna a ngei (taw tawrawt par alo). Pe 8,000 a sang nak hrawng ah fir kung lawng te an si. Vawlei cung nichuah nak ram in nitlak nak ram katlawn nak ram vialte lak hmanh ah mah ka tlangpi i fir kung tluk in a kung a sang mi le a tha a ding mi fir kung ka hmu rih hna lo. Pe 9,000 in a cunglei ah cun ram tete le kuhthingcang an um thli a hrang zungzal nak asi i a kung hi an sang tuk hna lo pe 20- 30 cio hna lawng an si. Mahlakah cun chawkhlei par hi kumkhat chung an par hna i pe 15,000 a sang nak hmanh ah chawkhlei kung hi an rak kheu kho hi ta ka ti. Saram phuntling an um cakei, pawpi, vom, ngalhraing, Fung le sazuk hna sakhi phun an tling zu le zawng phun hna an tamning hmanh varit vavu valah le awthaw hna vakok phunphun le vachik le va phun relcawk lo palep phun (250) an hmunh mi chung in le vawlei cung i a tlau cang an ti mi vaphun hna le tingkeppar hna an um.Va phun an tling nak asi leng ah nihin ah vawlei cung i a tlau cang anti mi va phun vanga ( Lyrebird) le thingbomcu va phun ( White browed nuthatch) hna an hmuhthan nak hmun a si. Hika tlang na phanh ve tik ah cun na chanchung philh awk a tha lo tiah naruah ve ding aa dawh tuk mi fingtlang horkuang hna le saram va aw phun tling hna thawng hi an si. Tu hmawng pipi chung ah thinghram baa ai phun relcawk lo le si ai kung tuul hna le baa hna. Si phun asi mi thingkeppar phunphun an um nak. Fir kung an tam nak asi. Dapti a tam ahnawng (Alpine mild hot weather) asi i fur caan chung cu munmei nih a zelh, khuasik caan September in January tiang hi tlangkai caan an si November thla khi van athiang bik caan le khualtlawn caan a rem bik le khuram a nuamh bik caan asi.
Lungzu puai hi ttih a nung ma?
Thlanglei kan unau Chinmi hna nih atu tiang an ingei mi hlanlio an phunglam pakhat asi.(Kaidaw kua nih a tu tiang an hman rih Mindat in meng 18 tluk a hlat) Lungzu ti sullam cu lung biak kha asi. Lung nganpipi hi an rawkkho lo an fektuk an thawngtuk a zungzal an hmun a hohmenh nih an hrawkkho hna lo ti an zumh. Cuasitik ah kan thit tik ah kan thlarua dawr nak a ngei lai lo, lung nih kan thlarua a huphenh nak hna tin an tuah mi puai asi. Lung kha zu in an biak. Anthih tik ah an ruh cu tlakum chung ah an chiah i lungtang ah tlakum cu an chiah. Acheu lungtang ah cun tlakum pa 9- 10 an um. March le April thla ah cu puai cu tuah asi. Lungpher ngapi (pe 6 -10 square) asi mi tang ah (cabuai batuk in) a tang ah lung sau ngai mi pa nga pa ruk tin an denh. Lungzu puai voikat tuah nak ah sia a tlawmbik 6 -7 le zupu litter 10,000 hrawng a herh. chungkhat cingla hawikom vialte i sawm hna i nithum zaanthum chung zupu le siasa i hunh i din ei laam asi. Zupu cu siaki in din asi. Puai chung poahpoah zing zan puai a tuah tu nih rawl dangh asi rih. Pheisa a ngeilo mi an si zong ah do cawi in Lungzu puai hi an tuah. Pheisa tamtuk dih mi asi tik ah an chanchung bak an leiba cu an cham. (Extreme culture) kan ti lai cu. Kan unau an si ve tikah chimle cawnpiak remh deuh ding hna hi kan rain cio a si.
Hmaitial Nu (With tattooed face)
Khauhlan deu chanlioin an rak ton mi thil khua ruah har pakhat asi. Kawl singpahrang Mingdong(1853-1878) chan lio in a rak i thok an ti. Thlanglei ram um Lainu hna hi an rak i dawh tuk lawng si lo in an tivun a hninghno an cur a varngai tik ah Vaimi phun hna an mit a rak thii tuk. Nupi le sal caah an rakfir tawn hna. Pa vialte hi lo rain rak tuan zungzal asitik ah ramlak lawng te ah an um. Nu hna inn rian an rak tuan khuachung ah an rak taang tik ah Vaiho hna nih duhtawk in an rakfir khawh hna nak zong asi. Miphun dang fir cu an rak tih tuk ruang ah an hmai ah sinak in rak i ttail i ka mui i dawh hlah seh law rak ka fir hna hla seh tiah an mah le an mah muichait nak ah rak i tuah mi asi. Anhmai an i tial ning cu kum 12 an si hrawng in tthitet hling in an rak tial hna i zerhkhat chung bak an hmai a phing a rak fak tuk i an hram an ai tuk caah an ka ah thing an rak seh tar hna (an hacang an i rail nak ah an ha vial te a tlong lai ti phan ah) a cheu cu sau tuk a zawt hna. A rak fah tuk caah hmasa bik ah an cel lawng an rak i tial cun an dam in an biang mah ti cun dotkhat hnu dot khat an i tail tar voikhat te ah an hmaizatein an i tail tar ah cun a fak tuk caah minung an si nak nih a tuar kho lo i an thi kho. Nihin ah cun cu hmai tial tar phunlam cu nungak asi ah cu nu nih va gneih a zat tik ah a hmai a tial tar lo asi ah cun va a ngei kho lai lo ti phunglam tu ah a thlang. Cu ruang ah an duh lo bu tein le an tih bu tein an hmai an i tail tar tu hi asi. Tlanglei kan unau catang a ngei deu mi nih hi phunglam hi cu a tha lo ee tin an thloh hna an cawn biak hna bawm ve hna uh sih.

KAWL TITOIH LE LAI LEI ZUNGKHAR SAKAH

Kawlram i zungkhar caan saubik hi April 13-16 Titawih puai le Kawl kumthar April 17-21 tianghi a tu ah cun zungkhar chih a si. Hi titawih puai hi aliam cia kum 500 in an rak thokmi Kawl Buddhist baiknak hnanih an sunsak ngaimi a si. Hi caan poah ah Laimi cozah rian a tuanmi hna nih dangkhat lei in an rak i ngeihtuk ve mi cu Kawl zilawngpuai caan ah ram kan vai hna lai tin hawi an ni sawm. Ka hngakchiat lio ah ka pa le a hawi le hna he ramviah an rak i sawm tawnhna i zilawngpuai a phanh can poahpoah ah ram an rak vai tawn. Ramvaih duh ruangah ramsa atamnak khau lei Khuauk bawi sinah ca an kuat cia hna khuami hna he ramviah nak meeting hna an tuah tawn. Tukum cu khauzei fing le tlawng, phong le khuang zawn hi zolo kan tuk lai cun meikhaan kan hothna lai ti sakhah nak ding khuakhan hi biathaw bik le lung diriam ngai in cheihbik mi a si tawn. Laitlang pumpuluk kan ramchung um saram hna caah cun ṭihanung bik caan le saram an paam bik caan a si. Kumkhat hnu kumkhat saram an ci a miṭ chinchin bantuk in sakah a har chinchin i zeibantuk saṭil zuva hna phoahpoah hi kah le hloh an si. Kan thangcho kan ti motor le motor cycle hna dumtawk in kan hmang kho hna cang i tivarek tehna tiang ngatlaih duh in dynamo hna kan hmang tikuang chung a nungmi an ci kan hloh dih. Ramviah le khaanhot ruah ah a phuphu in kan i sawm hna kan ramchung ramsa hna cu zuam chung kan hloh hna. Tukum Laitlang lei thawngchia hnalak ah Cikha peng Suangdim khua ah minung 20 meikhaan an hothna i mei i thlah pawih ruangah minung 16 bak an thi ti thawng hna zeitluk ṭih nung thawngchia dah an si.
Lairam i saram hna lakah sakhi, sazuk,neng, sakuh hna valah,vaking,varit,vavu hna hi hmuhtambik le ramvai kip nih kah bik an si. Hi saram hna hi April in July thla chung hi fa an bawi caan le an karh caan bik lio a si. A cheukhat saṭil hna cu fa an bawi caan le an kharh caan a dang. Laimi hna ram kan vaih ning phunghnih in an ṭhen khawh an si. Ramviah zuam caah le pheisa hmuh nak ruangah tin a um. Azeibantuk i ram kan vaih zongah kan lungchung tal in ṭheih hrimhrim ve ding cu saram ṭilva hna nih an kan celh ti lo kan hloh dih ngawt hna ti tal hi ram vai mi hnanih ram nan vaih cuahmah lio zongah vun ruat ve chih uh tin sawm kan duh hna. Ramvaih sakah tihi vawlei cung ramkip nih an ngeih mi le an zuam ngai ve cio mi a si ve. Siangpahrang hna ramviah nak le ram viah caan ti tiang in phunglam an ngai hna i an sunsak ngai ve ko hna.Thlohkhawh mi a si lo. Cu vebantuk in kan Lairam zongah ram vai hlah uh tiah thlohkhawh ding a si lo. Kawl cozah nih aphungmen cun forest laws a saui ve ko nan a ho nih nan zulh khawh ding cu ka va zum kho lo dah. National wildlife conservation an tuah nak tete balte an um. Aphungmen on the paper lawng deuh kan ti lai cu. Athangcho caimi ram hna ah cun ram vaih caan hi a mah le tikcu tete in an um i ramvia a duh mi poah nih ramviah nak license cozah sinah lak a si. Ramsa zeibantuk phun le pazeizah dah na kah lai timi le khuazei ram chung lawngah sapel khawh a si ti mi law ṭha tein an ngai. Acheukhat saram, ram ui le ngal hna hi cu duh tik caan le duh zah poah kahkhawh an si. Ṭhathnem nak a chuahpi mi saram an si lo. Lo i cinthlak mi an hrawh ram ui hna nih saṭil an zuatmi an seh.. Ramsa an zohkhenh hna ning le ram viah ning zong kan Laimi hna ram kan viahning he cun kan ni dang ngai. Inzuat saṭil hna caah le minung hna caah pawngkam ṭhilumtuning he a buaktlak khawh nak ding in ramsa an zohkenh ning ti le ramviah zuam mi hna caah ram viah ning ti deuh in an ṭhen. Ramsa kah lo in an khamh ah cun an karh tuk lai i minung caah harnak an chuahpi sual lai ti ruangah le a hleituk in an karh nak hnga lo sakah caan tin an awnh bantukin an ci a mih lo nak hnga an phol caan le fa an hrin caan hna hi ramviah an khamh. Cu bantuk in ngatlaih caan le vapel caan tehna hi amah le tikcu caan ning tein law an um dih. Western le Europe um Laimi chuekhat cu ramviah nak meital ṭhaṭha an ngei hna i anmeithal ah durbing a talchih mi an si hna tikah Lailei bantuk in mahduh poah in sakah cu siseh law ramsa nih a celh hna lai lo. Laimi ramvai hna nih an meital hna nan i ngeih khawh ve lo cu Kan ram saṭil hna caah cun Amen bak a si. Laimeital hmanh in ram nan via i saṭil nih an celh bak hna lo kha muh.
Tanzania ram ah cun Eco-tourism thancho nak caah vawlei cung i ramvaih a zuam mi hna ramvaih khawh a si safari tour tin ramviah nak lei in pheisa a kawl mi hna zong an um ve. England ram ah le lentecelh phunkhat bantuk in an aur tukmi vakah nak in vakap zuam pawl an lem hna. America company hnanih le ramvai mi pawl herhai meital keden riahbuk ruksai durbing ramviah daan cauk tehna chuah in pheisa a kawl ve ning an si.
Kan Lairam saṭil hna caah April thla hi ṭih anungbik le saram an paambik an ṭhihbik caan a si ti na ruat ve bal maw

HAKHA-HMANDAW LAM KONG EIA REVIEWS

Khauram thanchonak kan ti tikah nawl ngeitu cozah uknak policy hi a biapi bik mi a si. Zalaw-nak um lonak hmun ah zeithil hmenh a thangcho kho lo. Ca ka rak ṭial mi nih constructive lo in destructive lei a si sual le sorry a si. A ho cung hmanhah lungsi lonak le soiselnak um lo in keimah ka hmuh ning in Hakha –Hmandaw lam project in a cang ding pawngkam thil umtuning ka langhtar mi a si.
Chinmi thanchonak ding hi a ho poah kan duh mi a si. Asinan caan le tikcu hi abiapi ngai. SE Asia ram chung kan zok tikah khuakip fawitein tlawn khawh a si. Motor lam le electric hna hi abiapi bik in ram uk tu cozah cio nih serpiak a si . Kawlram balte ah cun mah thazang bak (Kuk aar Ku ku) in lam chunh cio le Mini-electric mei hna ser cio a si.
Hakha-Hmandaw lam zong cu ramchung ramleng unau rual nih phaisa thazang in chunh a si, tamlak aa limcang ko lai. 2007 Thailand i environmental and human rights kong ka rak cawn lio ah, kan sianginn nih Manipura Dam Multi Purpose Project kong research tuah ding in Kawlram ah a rak kan thlah. Kalaymyo in meng 36 aa hlaatnak Sedaw( Angteng) khua le a pawng khua 25 ah ka research tuah cu kaa thawk. Hilio caan ah hin Hakha-Hmandaw lam chunh ding zong an rak awt cang. Manipura Dam Multi Purpose project a um nak pawng ah hi Hakha-Hmandaw lam project zong a um. Pawngkam thilsining (Environmenta pattern) lei in chim ahcun an i pehtlei ti khawh a si.
Rangoon ah Hakha-Hmandaw lam committi upa pakhat a si ve mi U That Mang he kan i tong. Lam an chunhnak kong he pehtlaih in bia kan i ruah. Pafa bantuk in aa dawmi kan si caah faingtein ka lungchung um mi ka rak ruah. Mahlio i bia ka rak ruah mi cu keicu lungthiang tein ka chimh ko lai, hi lam nan chunh mihi cu a caan a phan deu rih lo ka ti. Lamchunh aa timmi committii hna hi Chinmi chung hmenhah cozah rian sangsang a tuan mi nan si ko lai, acozah pension retired deuh lawng te nan si lengah tulio kan ramsining kong zong fiang tein a thei mi lawng te nan si cu hleiah a hodah lamchunh kong a cawngmi Engineer nan um ka rak ti. Thiltha an um len ve. Hakha-Hmandaw lam kan chunh khawh ah cun Kalaymyo ah tuantein kan phan kho lai Kalay fancang men fawi tein ka ei khawh lai cun hi lam thluan kam a um mi khuakip cio fawitein an tlungkal kho lai ti cu athahnak (advantages) asi ko. Ruah awk a um mi cu Ralkap uknak tangah kan um rih caah Hakha-Hmandaw lam tlaun chung i vawlei thawk in a rak ummi ahonih an thiam rih lo mi kan thingkung hna thingkeppar hna le abik in kan tlawr kung hna kanmah Chinmi nih aṭhatnak kan hmuh hlan in Kawlrual hna an kut ah a vaivuan lai ti in ka rak tibal. Mandalay- Kankaw-Kalay tlanglawng lam an tuah mi hi Chinram chung Hakha -Kankaw-Daidin pengkulh chung tlawrkung le thinghak vialte phorhnak caah hmuitinh a si. Hakha-Mandala akal bal mi poah nih cun nan hmuh ko lai. Truck in siseh tlanglawng in siseh chunchun zanzan kan thing hna an kan firpiak khi na hmuh ko lai. 1950 lio ah vawlei cung tthing 75% Kawlram in export a rak tuah. (Ref:YukiAkimoto Open Society: Preparation of the economic transition of Burma) 2008-09 kum ah US$ 87 million le 2007-08 Kyat 35.3 Billion hi thing in amiak a hmum mi a si. 2009 Vawlei cung hmanh ah pa 5 nak, thing export a tuah mi ram a si. Kawlram chung 52% te law tuhmawng an taang.(Ref: Weekly eleven journal Vol-5 2009) Hi thing hna hi abik in Chinram chung le Pegu yoma le Sagaing ram Ṭhamanti tuhmawng hna chung in an lakmi hna an si. KaChin le Shan kan unaa hna an ramchung thingcang hna ralkap nih an ṭhiam piak dih ngawt hna.
Kan fale ramchung ramleng um mi ninikhat ah an i za vete hna lai ramkip fimthiamnak he kan (raw material) kungcian hna hi (reproduce) kungchaw ah an chuah khawh vete lai a tu Hakam-Hmandaw lam project hi a caan a si deuh rih lo ti zong ka rak tibal hna. Chin generation hna ro caah kan ramchung um mi thingkung satil thingkeppar hna hi cu kan zuah ve cang awk an si. Rawl chuan thiamlo nih rawl an chuan ahcun ahrulh i ei awh aṭha ti lo.
2009 Rangoon ah Ṭhinṭheng bu upa hna he biaruahnak kan ngei hna Saya Nelson SiangAwr nih Laitlang ah ka vatlung ta Hakha-Hmandaw lam an chunhnak ka va zok pi hna a ti. Ka khauruah a har mi cu pastor nih lam na va zok cu zeidah na tuah khawh ka ti Rangoon ah Engineer lei in kawlram chung thaimsangnak min angei mi Chinmi chung in retired a si mi an umpah rih ko mahhna sawm lo in pastor te hnatu lamchunhnak sawm te hna hi hawidang ram hna an rian tuan ning cang he cun aa va i dang dah!! Lam committii nih nan rian tuannak report nan rak ṭail mi ka rel ve ciocio tikah Kawlpa rumro nan va fuh hna (Dahkhasah heiti Payaka hei ti) Buhmu ee Buhmuchuk ee nan ti Chinmi kan thii an kan dawptu hnasin ah vafuh le nawl phair a si.