Kan Phlih Kho Hrim lo KaU (A Remember to My Brother)
By: Salai Tial Bawi Ling (February 11, 2010 deilei 2:30 Am)
2007-kum Chiangmai sianginn ka rak kai lio Salween tiva kam Thailand ramchung lei um Karen khaute ah Field-trips kan rak kal hna. The Greater Mekong sub-region ramchung aiawh in pahnih cio Thailand, Vietnam, Laos, Cambodia, Burma,Chiangmai University in pahnih Harvard University in pakhat Asai River network coordinatornu le Bangkok post reporternu kanzatein "20" hrawng kan si. Laktik mei aumlo, nithaa (solar cell) in innkhat pakhat cio mei an van khaw. Thai Siangpahrangpa nih khuate lei laktik umlonak hmun poah ah atuahpiak mi hna asi. Zan poahpoah ah kan ni khawm hna, mah le ram nungphung tete cio kan nichimtawn hna. Na rianţuannak kong le Laimi nan nungphung tete na kan ruah kho hnga maw anka ti. Thlanglei Laitlang Mindat karak tlawn lio Lainu hna Kawl Siangpahrang fir tih ah anhmai an iţialtarnak (tattooed face) aa thoknak kong kha karak chimhpah tawnhna, cukong cu ngeih anduh tuk. Mt.Victoria tlang ka rakkai lio Rili in "pe 8,000" asannak ah motorcycle ka rak ileh nak kong, Kalay-Tahan 9 mile gate ah Myanmar Anti-Narcotics Association MANA nih ka ruksai (backpack) anka checknak, India le Burma boarder guard hna kut in kaluatnak tehna hi ngeih an zuamtuk anka hal lengmang thawn. Mekong School coordinator Ms.Sabrina nih, Ahmasabik "CHRO" ca' rianţuan na thoknak kong Kawlram Rangoon airport in Laitlang na luhnak kong hi kan sianginn nih cauk in kan chuah lai arak Katinain Kawlram ah kir ţhan ding ka si, ka kong nanchuah ahcun ram chungah rian ka ţuan kho ti lai lo ka ti.
2005 kum Chiangmai Chrismas zing cu Myanmar missionary biakinn ah Pu Victor Biak Lian le athaisawn nu U Khuang he kan hmangti hna. Ka miţthlamah Kansemnak Hakha khua i kan nolio caan Chrismas khuasik zingka chungţuan kan ni thawnh hna le December thla kan phan ţhancang ee' Biakinn ţamhcaan sicang tiin Sunday School saya/ma rianţuanti hawile hna he Rungtlang ah firkung kan rak laak lio caan hna, dingdi par hna kan rak ţhawh lio caan hna kha kamiţthlamah avung cuang ruangmang. Laikhal ramcaah rianţuan ding in kapum kape cang a ruahhlanah athukmi horkuang le phanhballonak hmunhma hna kava kalcang lai mu. Zeihlei khuaruah awk le timhtuah awk a um lo. Google Earth tuin Laitlang katlawnnak ding le India ramrilei tiva lungpang horkuang tlangthluan hna umtu ning kalungchung icinken dih ding ka zaum. January thla a vunphan, Laihlum ka Nu thawng ka theih lonak asau ko cang, tuhrawng ka mang a chia pah lengmang tiin lung sivang ngai in ka um, Ka Nu cu ka hei chawnh. Kafa' kannih cu thinphangluri in kan um ko na U kha, mi innţhehrian a bawmhnak hna'ah atlu i alubiklei in platform cung ah atluk ca'h atu hi sizung ah a um, Akhawn nakin atutiang alung afim kho rih lo anithumnak sizing kan um asi cang, ţhinphang kan si ko na U adonghnak asi kho ko ee ti'n ka Nu he telephone kan i chawnh ahcun a vun ka chimh ko.. Phone chung in ka Upa akhawndennak thawng avun ka chimh cun biadang akaruah mi zong ka theikho ti lo, ka arr ko!!!, khuazaza ka ruat. U Vic sin ah kavun chimh. "Laitlang katlung colh ahau".U Vic nih siko vatlung narianţuan dingmi tu i ralring nangmah te'in napum naa ven thiam ahau. Aherh mi tete cu ahnutu ah kan contact te lai. Ka program ningah Laitlang kakai hlanah video editing le documentary feature lakning (short training) kai ta kaa tim nain cawnta awk ka ţha ti lo. Kawlram lei tlung ding in vanlawng ticket ka booking colh. Ahmasak bik ticket kahmuh mi Chiangmai-Yangon airmandalay vanlawng in Zertezing 27 January ah Rangoon lei ahcun kathawh. Rangoon kaphanh in "Sule" ah phaisa kathlang (Kawlram ahcun dollar hi black market ah illegal lawng in thlan khawh asi). Cuzaan 2:00 am ah' Laitlang in phone ara na Upa nih ankan liam takcang. Ka Upa hi ka "dawttuk mi le ka upat" mi asi. Hawibantuk in mipumrua thapi le rumrua ngei thiltikhomi asilonain kei ka ca'h cun a tling hringhren ko. Ka hnulei in akadirkamhtu ka hngakchiat lio caan hawihe iisikvelh lio caan te hna akan bawmtu zungzal asi. Sianghleirun ka rak kailio ah Malaysai in a rak tlung, kanau keimah aiawh ah sianghleirun na kaikhawh cu kan lawm tuk aka ti i angeichunh te a jeans bawngbi le shirt angki a ka pek. Ramdang in arak tlung mi nasi Laitlang na kai tikah thilhrukawk na ngei lailo nangmah nih i ti ko ka ti hmanhah tuahkhat lawng a ngeihmi akeden bak avun phoih aka pekchap. University kakai chung, Cu ka U pek mi te jeans bawngbi le shirt angki kha ka thil vialte lakah aţhabik asi. Milak chuahnak le puai kalnak deuh ah ka hruk tawn.
Maw kanLairam te ngeih na va um hringhran dah!!! Thlizil a vun hrang caan ah chawkhleipar hna le farkung rim tete ka vun theih, Cu him hna cu kan Lairam chung kanphan cang ti hmelchunhnak rim hna ansi. Hitluk aa dawhmi saram phunphun um nak, va phungtling awthawng thannak, thingkeppar phuntling an parnak leng le valno hna anzalennak Zingnu kan ramte zeiruang ahdah Laimi hitluk kan sifak le kan har hnga? Lairam chung um dihlak minung 518,144 hrawng lawng kan si kanram nih na kan celh lo mu tiin lampi thluangthluan khua ka ruah. Ka thinkadawmh, maw lungfak avasi dah. Ka chuahsemnak Hakha hi February zarhkhatnak ah ka phan. Ralkap tili hna le Kehthie kung hna cu anmah ning tein Lai an rakhlum nan Nawi nelrawn Thingthli kung tu cu a puur cang. Hakha kaphanh cangka in ka U an vui nak Lungbiakinn thlaanmual lei ah cun kakal colh. Thlanlung caţial tinbawsi hmenh aro rih lo mi ca aţial mi cu ka vun rel, Cu chung ahcun ka dawtmi kafapa Val.Van Chum Uk (Akum-33) ti ca ka vun relbak ah kamiţthli a vun luangthluah mah, atanglei ca aţial mihna zong ka hlaih kho ti hna lo. Ka U thlaanhram te ahcun ka khuk ka bil, "Maw ka U kan gnaituk na dam maw?" ti thawng zong kan hal menh lo, na ka liam tak ai cang. Kei cu ram le miphun caah rianţuan ka thawk cang, alanglo hmun na thlarau tal in rak ka dirpi hram mu ka U tin bawm ka hal.
Ka Nu le sinah zaanhnih ka um ta. Ka lohmatuk ahcun thlanglei Laitlang lei ah ka thawh. Kankaw (Taungdanpya Hotle) ah ka ţhum. "Mi hlathlai" (Sahtunglung) pa aţhum ve.Tuan'ah cun sahtunglung asi ka theilo "titkunghte" thing a caw mi ah ka rel. Zeinaţuan aka ti Rangoon University in pawngkam umtu ning a cawng lio mi kasi thesis ţial ah ka buai kati. Ka thilhruk le ka camera pawl azohah alung cu a va hringhren ko dah. Athaizing a coat angki tangin avun chuak sualmi ralkap t-shirt kavun zohlio bak kan miţ aa tong, I pheh awk ţhat ti lo maw zeidik "talkywalky" phone a kenmi zong a vun langhtar lawlaw. Kawlram ah cun "talkywalky" phone hna hi cozah nih akhamh caah (ţhokhlanzi) mi hlathlai pawl lawng nih an ngeih. Kan ngeih an kan theisuallai lo timaw an phan zeidik, an handphone hna cu a langh khawh chung in aniken hna kanmah bantuk rianţuan mi hna caah cun thilţha ngai asi ralring a fawi(tck..,Rangoon ahcun Handphone angeimi poah zaalchung bags tbk senh umlo alanghnak bik ankutchung bak ah aniken). Mindat lei kalding in motor ahar ngai zaankhat ka hngah. Zaanriah ei ah rawldawr ahcun ka vun lut ralkap pawl le satunglung pawl cu cabuia khatţhup an rak ţhu ko hna. Vunchuah awk ah ahar ko, lungchung in iphuhrun asi, Kalut lawlaw cang fawn, rawlcu ka ei. Ka lungchung cun cheinghngai rual lak i savek bantuk pei ka lawk ko hi.
Laimi ka si nak kalung ahmuih bik vemi cu kan theihballo mi hna le kan kal ballonak hmunhma hna kan ni ton tik zong ah unau achuakkhat ti bantuk in kan nizokhenh mihi asi lai dah. Kankaw le Laitlang ramri hrawng tlorthing hna Kawlpawl nih an hau nak hmun tehna hi ka theih ballo mi Lai thlai Mindat kan unau pa nih cun khuadai maw dailo zingkasik te ah motor cycle in hmunkip ah a ka kalpi aka hmuhsak hmanzong tamlak te kathlak. Kan tlorthing ţhaţha hna cu miphun dang hnanih chunchun zaanzaan an kan lakpiak ko khi lung a va fak dah. Cu thorthing hna phorhnak ding caah Pakukku-Kankaw-Kalay tlanglawng lam hi an chunh nak asi.
Mindat lei kankal pah ah Ţhillin khua ah zaan kan riak. Lai le Kawl rualremnak hmelchunh Lungphun an rakphunnak hmun asi. Kanthlun lei zongah hika hin chikhat kan ni dinh lio vanţhat ah thlanglei Laitlang katlawn lio can ka tonkhawh lo mi hruaitu bik hi Hakha ah meeting arak kai anih akir lei kei kakir lei veve ah kan ni tong thlanglei Laitlang kan unau khrifa asimi hna Kawlcozah nih harnak an peknak kong an raktonmi le catlap aherh mi aka pek. Mindat ahhin Phungki lei in asang bik anti vemi sayadaw Ashin Pingngaa a umnak asi. Kawlram Theravada biaknak lei in Lutlai lei asi cang. Hipa rianţuan khawhnak ruangah hin Mindat kan unau tampi Buddhism lei an luhnak zong asi. Motor a kal caah motor lam kanti khawh menmen khi si ko. Cawleng lam ceoceo ti awk a si, Vawlei dip khaţhup kadawp chip nak si lai cu Indai kaphanh tiang ka khuk adam kho zok lo. Hika motor lam thluan kam ah tlorthing an phorhnak hmun tampi a um. Keimah lila ka khuaruah a harmi cu kan ithieh ballo mi hna Upa cheukhat nih ralkap sahuai tihnungtuk ansi nak kong le tihnungral asi ti theih bu in hremnak le namnehnak harnak an ton mi poahpoah ankan chimh le report ca te hna an kan pekngam mi ka hmuh tikah keimah thil tikhawhnak silo in pathian nih pei Laimi an kan dirpi hi ka ti.
Mindat ka phanh in Kaitdaw khua ah ka va kal. Chan nih akaltak vemi hna anlo. An khautaw um mi thlanmual "400" hrawng a si ( lungin tuah mi thlan an si, lungzu festival tiin amin thang). An mah khaumi cu inn "28" lawng an si. Fungvoi hi an rawl thawbik asi. bengte chung ah lung an phah cucu ankut in lungzawl kuttum ngaw cun an suk ning asi. Facang an ei kho lo. Kumkhat ah voi zeizah dah? facang an ei ti rel piak khawh asi. An khuasak ning anhar ngaingai. Biakinn balte chanpho cih asi. Zupuu hi Siaki in din asi. Thlanglei Laitlang ka umchung zanriah ka ei ballo. Zupuu le Siasa ka rinh lengmang ve. Voikhat cu inn khatthup in zupuu an rak luah cio hna ka va i tal ve. Putarnawn asi cangmi pa athlanhri nih apaih thluahmah ko kapu nadam lo maw? kati, nizaan hramhlak ka kalnak ah khuachia nih a ka tlaih ka paw a ka fahter ati. Apaw cu atolh ko. Fungvoi lawngte an ei nak ah an pawpi nih arial khawh lo ruangah zawtnak a chuhpi tu pawpi cancer hna asi men lai ti ka ruat. Tarnu pakhat ahmai acak taktak siaremlo a si i ka vun hal, kapi zeitin dah "Ti" na kholh ning asi? La ti, Ka chuahka in "Ti" kakholh ka theih voihnih asi aka ti. Care Myanmar NGOs nih Mindat le Kanpalet hi a zohkhen hna. An Director Tulukpa "Mr. Hok San" hi USA ah sianginn a rak kaibal mi asi Kaidaw khua kakalnak pitar nu ti akholh lo nak cu an motor in Kanpalet lei kankal pah ahcun kachimh. Ti inn ka ser piak hna lai aka ti.( Ahnu katheih ţhan micu Mr. HokSan nih cun pitar nu inn hmai ah ti inn cu a rak ser piak).
Kanpalet cu Saw khau he anaih ngaingai. Tamdeu inntual hmai ahcun rang hirhar in ramlak baathak pan teinpar mi tete nitlang ah pher in an pho cio hna. Patung hna le mino tamdeuh hna cu hramlak ah thingkeppar an kawl. Tuluk ram ah zuar ding an si. Ngeihchia ngai asimi cu Mt. Victoria tlangthluan chung hrawng thingkeppar a khuehnak thingkung hna cu thingkkepar ruah ah hau dih an si. Mt. Oasis resort ah ka ţhum. Rili in "pe 6,000" asan nak "eco-tourism site" Lairam kan ngeih chunh te pakhat a um nak hmun asi. University ka rak kai lio ah "YIT" a rak kai mi ka hawipa Mindat engineer pa hi hika tlang cungah riansangpi a rak ţuan amahnih ka herh mipoah aka tawlrel pi. Mt.Victoria tlang hi rili in "pe 15,000" asang. Kawlram ah pathumnak le S/E Asia ah horha lungpang umlo nak vawlei lawng nih a khuhmi tlang lak ah asang bik asi.
Maw Bawipa ram ca'h rianţuan ding in naka thimmi kasi ve ahcun, rak ka bawm hram, Damte le himtein rak ka thawhter, Cun Indai ram chung tiang himte'n ka luhkhawhnak hnga rak ka hruai Ram rianţuan awk atlak lo na ti ahcun nang mah na nawl asi ko tiin "Mt. Victoria" tlangpar zikah an hnuai mi pura hmanthlak ka lak hnu kankir lei rili in "Pe 8,000" asan nak ah motorcycle ka leh lio kasiarpaleng in katlak, kalung avunmit thluahmah kalung lolh lai te ah kathinlung chung in thla ka cammi asi. PaThian nih a ka umpi hringhren. Minute 30 thluk a ruah ah ka lung a vun fim virvair. Kamit ka vun au arfi le thlapa hi ka takpumchung in an chuak thlauhmah ko. Kahawi pa cu a lautuk. Amiţ au veitia in a ka zohko. Ka vun tho,ka hit dih, ka takpum a him le him lo ka check, ka Jeans coat le Jeans bawngbi ka hruk zong si ka khuk zawnte lawng a kawk ka siapi balte thlaruk chung acawl kho lo. Ka motorcycle a tanglei thir akiak. Ka takpum ka check dih cun ka khau ruah tu ahar. Ka lung cung in PaThian nih a ka um pi ti hnangamnak in a khat. Mt. Victoria tlang chung ahhin vawleicung hmuntlawm te lawng ah an hmuh khawh mi Black orchid le vawlei cung hmanh'ah "record" um rih lo hmuh balrih lo mi a par aihre rong a hnah um lo aaluba bantuk asi mi thingkeppar phunkhat hi vanţhat ah ka miţ nih a va hmuh ve. Keimah tlangpar ka kai hlan nihnih ah Japan biologist pa a rak phan cu pathawng in hmuhhar mi thingkeppar hna kong katheih le ka hmuh hi asi.
Pipu chimchin mi bai lawng in asi. Record ţhatein lak le ţial mi a um lo. Thlanglei Laimi nu hna anhmai ţial "tattoed face" athawknak sullam hi Kawl siangpahrang King Mingdong (1853-1878) chan lio in a thawk ti si dawh a lo. Lia nu hna cu an vun avar annih dawh ca'h Kawlpawl nih nupi caah le sal cah anrak fir tawn hna. Hilio can Pa hna cu lo rianţuan ah ramlak ah rak um bik caan asi khauchung ahhin hngakchia le nu deuh lawng an rak um. Cucaah fawitein an rak firkhawh hna, Kawl pawl fir tih ruagnah an hmai an rak iţialter kha a rak si. Hikong hepetlaih in eco-tourmism site in Northwest part of Burma capar ka ţial cang. Nihin balte ahcun phunglam bantuk ah a vung kal. Nungak hna an hmai an ni ţial lo ahcun va anngei kho ti lo. Va ngeih duh ah an hmai ţialter asi, acheu nihcun hi hmai ţialter hi an ţih tuk. Hiti hmaiţial hi kan muichia ti zong an theih tuk cang.
Phuhlam lehrualhnak timi balte an ngei rih. Putarpa sei aa bei pahin akeng in laimeithal a put pah. Ka pu na meithal cu an rih lo ma thilkhat lak in na phorh si, na meithal cu na ken ding si ţung lo ka ti ahlan ka phunhawi nih mi anrak thah hna "phuu" an ka hlam sual lai ti kaphang. Pakhat le pakhat ani thahnak a ruang bik cu vawlei anni cuhhna. "Land title" cozah leinih ţha tein tahpiak a um lo, hmunhma cuhnak in a chuak mi ral asi. Hmunţhatnak tuhmawng le cerhkam hna hi ahopoah nih tlawh duh asi. Phuhlam ruangah Khua pahnih bak anci anni hmit dih tiin ka hawipa nih a ka chimh. Pakhat le pakhat cungkhar karlah an rak ithah bal ahcun ţhihnak atuartu hna chungkhar lak in paţhawng bik nih aleh rulh. Paţhawng rinhchanh awk tlak an um rih lo ahcun hmundang ah an peem chung an lakin rinchanhawk tlak avun chuah ve tikah an hruaitu upa nih thal le cantiang apek hna hnu ah phuhlam ding asi mi hna an um nak kha achimh. Paţhawng tampi an um ahcun an hruaitu nih artlang in a dir tarhna arti kha hmuichawnselnak ah an chiah. Arti kuai lak in akapkhotu nih phuhlam rian cu alaak.
Avoi -57 nak Laiphunpi ni cu Hakha ah hlunghlai ngai in an rak tuah. "CACC" hoha nak in U Chum Ling fanu kha Khuang an cawi. Hakha ka rak kir ţhan hi February 19 ah asi. Rungtlang ah ka va kai. Hlanlio kan caan hna kamiţthlan ah an vun langthluahmah. Khuasik thla hi cu Rungtlang hmunkik ah nonstop 46-48 laamnak hla thawng lawngte aa zel. Kan tlanval ka lio a sangsang in siseh acheu an hawile hna he semmaung leng le val hna tlang kan kai nikhat aliam hmenh theihmenh asi lo zankhua kan dei "sanpuak" kanchuan hna kan niduh hna kan lengtti hna a va sung lawi hringhren dah. Maw arak nuam hringhren ko!! Philh nih a um lailo mu. Kha vialte mino hna nuamhnak kan Rungtlang cung ah ralkap "226" le mi hlathlai "28" battalion nih hmunh an khuar dih cang. Phungki Lunkawngpa milem nganpi le pura anbunh hna. Ralkap camp pawl le "Pura" cu hman kathlak cuahmah kin hi "Pura" hi BoThan Shwe le Daw KyaingKyaing nih onnak antuah timi lungcaţial hi ka ah tiin ka hawipa ka vun chimh, zeinan tuah inn chung ah raklut uh ti au thawng kan theih. Ka thin cu dukduk tin atur. Rungtlang hi aho poah mah duh in luhkhawh asi ti lo. Ralkap sin in luhnak nawl hmuh hmasa ahau. Ralkap camp umtuning thlitein camera le video in kanthlak dih thinphan lo awk aţha lo. Phungki innchung ( zayat) leicun kanlut ankan au tucu phungki (kyuangthaing) pa arak si ko. Hakha holh athiamning hmenh a mak tunai ka hawipa he biathli kan ni ruah mi atheih ahcun lokbak asi tin kalung chung in ka ruahlio ah Phungki patu nih lakphak ti le thangngiah an kan dangh leh lam. Zeidah nanti nan camera pipi he titu ankan hal, Chin magazine cover caah dingdipar hmankan rak thla ta kan ti.
Hakha khuanu khaupa tonherh mi ka ton khawh dih hna hnu cun kalohma chuahnak ding India lei kal pah Falam ah zanthum ka tang hnu ah Kalaymyo lei ka zuang. "Kalay-Tahan 9 mile gate" kanluh leiah "MANA" Myanmar Anti-Narcotics Association special palik pa nih ka ruksai (backpack) cu a vun dah. 9 mile gate hi Indai lei kalnak boarder line asi tikah bing, sii ai heroin and drugs hna meithal phor sumdawng pawl an tleih langmangnak hmun asi. An hran nak taktak hmun zong asi. Na ID kanpiah zei tuahmi dah na si tiin palikzawngsen pa nih cun avun ka hal. Rangoon lei ah kakir cang lai, Rangoon University in Pawngkam umtu ning acawng lio mi kas i. Ka lau tukah Keimah aw lila hmenh kaa thei lo. Ka ruksai (backpack) cu a vun ka awntar. Ka miţhmai a chiah awk kathei tilo. Kakut ka tum. Maw pasal kahacang thlitein ka rial. Palikboruak panih cun ka thil cu avun kau thluahmah trawel in ka khuh mi kathilri pawl lawng an thang. Kacatlap cu akut in avun tongh ko nain amitsir in kapawngkam nutung nu athil avun tuai cuahmah mi a ngait. A tongh mi catom kha rak zok sual sehlaw kawlca in a ţialmi Magwe Division Ngape khua baikinn ralkap nih an khanghnak report ca bak asi. Cun hmanthlak film role 9 le Laimi krifa biaknak an kan namnehnak catlap pawl kong (religion persecutions) Hramhram rianţuantarnak kong ( forced labour) Nu tleihhremnak kong (rape cases) Ralkap camp video kathlak mi le laphakchawk kung( tea plantation) an cinnak caah Hniarlawn khualu an ti laknak ram hramhram an thio hna nak kong( Land confiscation) interview ka tuah mihna le Kalay University Lai-Sianghleirun hnasin phawtzamh ding Pu Victor le Pu Dr.Lian Hmung (sakhong) Measoh khua kazulh hnalio 2006 January ah (federal constitution draft an tuahnak kong UBS) te hna a um.(Mirror news) Kawl tadinca chung lawng in kan rak theih thawnmi hna "KIA,KNU,SSA ,DKBA ",tbk Kawl cozah kha hriamnam hmang in ado tu tlangcung miphun vialte hna aiawhtu upa vialte le 1988 Kawlram a buai lio in a raktlimi sianghleirun hna (exile students ABFDS) bu kip antling. Cu hnalakah Laimi aiawh in Pu Dr.Lian hmung Sakhong le Pu Victor Biak Lian nih ruahnak ţhaţha le vawlei cung ramkip an ni hruaining phunglam mu le mai hna (constitution and by laws) zohchih in Kawlram ca he atlak bik ding tiin ruahnak an vun chuahpi mihna ka hmuh tikah Laimi Kawlram miphun vialte hna lakah kan miţhmai ankan hngaltar tu an si, anmak hrimhrim ko aur an va um dah. Cu kacun Laimi Pali kan nital. Salai Ram Ling Hmung fapa Thangpi le Zomi lei in pakat keimah he Nationalities Youth Forum Chiangmai ah (international advocacy training) kan rakkai timi cu kan si hna.
Abik in Pu Dr. Lianhmung Sakhong nih ruahnak a chuahmi le a vun tlangtlak mihna khi aur a um khun. Pu Lian he Chiangmai in Measok kan ra ti. Lampi thluangthluan bia kan ni ruah pah. Kawlpawl he kan ikhat hrimhrim lonak tahcunhnak bia aka chimh mi hrim aur a um ko. "Pura le Rirangci" an rak um. Para hram ah mikip an ra i an biak, an zitmoih ning le pura cu a tleu in a tleu ko Pura cu alung aa si tuk, Rirangci te cu ahmete Pura hramte ah toidor tein Pura sin um ve ding ah nawl ahal. Pura nih nangmah Rirangci tehna nahme tuk ka kehram vawlei akahnak ah um men ko tin zeirello in ati. Caan asau deuhdeuh Rirang cu ahungngan deuhdeuh Pura umnak cu arolh Pura cu akhuai dih. Kawl le Lai zong mahbantuk kan si tiin tahchunhnak a chim mi nih fiang pup a langter. Ralkap nih anka tleih sual ahcun keimah lawng silo in khuaram dawtu hna Laimitamtuk cungah chimkhawh lomi harnak tlung ding asi. Kalung chung ah biak ka khiah lampi hmun khatkhat ah ralkap cozah nih an katleih sual ahcun kaluat khawhnak ding lam aum chungbak kacawlcang lai. Mah lo le kei mah maw akatlai hmasatu dik thit ding asi ko ti mi (iron decision) bak kalung in kachiah. Khual katlawn chung "saml-23" “Bawipa kan tu khal” hi kalung chung in karellang mang.
Zarhte le Zarhpi cu Indai lei kalmi jeep pawl an um lo. Kalay University Lai-Sainghleirun hoha tu ka hawipa Ceu Cem ( Tupa) ka va ton. Miphun le ram ca'h biatak tein a ţangmi asi. Keimah Sianghleirun ka rakkai lio zongah rian kan ţuanti hna. Amah sinah ka "mission" atawinak in ka chimh hnu ah "Federal constitution draft" cu "printout" kan tuah pages 75 leng hrawn. Kalaymyo in ka chuah hnu nithum aruah hnu lawngah Sianghleirun sinkip ah narak phawtzamh hna lai ka titak. Tuangzalat Hotle ah kathum Teddim lei kan unau hna ta asi Kalaymyo ahcun aţhabik le ramdang mi an nit thumnak bik asi. Thailand in ramchung ka rakluh tiang hotle kaţhumh caan poah ah luhchuah fawinak le thlalangawng pawng lawngte kaa thim. Dungdang tlikzamnak a fawi lai tiin. Ka "mission" adih hlan chung cu zaanzong ah mikukcim in ka hngalh kho lo. Mitkutthu thluahmah in vun i hngalh ning tiin wisky ka din piak zong ah ahlei lo. Ka thinphan si ka baat si lung retheih si. Dahmei le phaisa hi ka kalnakkip ah kaken zungzal. March a zarhkhatnak, Kalaymyo in Tiddem lei ahcun ka kai 9 mile gate ah Passenger vialte ţumdih uhlaw nan "ID" kha nan mahte cio i keng uh tiah palik pa nih cun an kan ti. Passinger pawl kan ţumdih cun motor chung an lut, kanthilri an check. Motor ka rak i citmi hi Kalay le Teddim khua akal mi lawng asi aphungmen lawng in an check. India lei direct akal mi "Chindwin star jeep" pawl cu akikarik tiang an khuih anbih an virh. Motor cungah kaidih cang uh tin palikboruak pa nih a vun ti. Palikboruak pa cu motor chung lutnak kutka hram in a dir i passingers pawl anlut pa'h in ID cu a check cuahmah ko hna. Khual katlawn lai ah ka ralring lang mang, Ka catlap vialte hi hotle chung ka chuahhlan in ka takpum ah type in kaa sengh dih. Thuh awk aţha baklo mi Vedio Tape le film camera pawl balte cu ka ruksia (backpack) chungah ka chiah hna. Direct zokkhawh colh mi ansilo ca'h ka thing aphang tuk lo. Palikboruak pa "ID" acheck mipa kha Kalay ka ţum lei kathilri aka checktu palikzawngsen celngel arak si ţhan.Cekhale, avapoi dah. Karak ţumlei ah Rangoon kakal lai tiin kahlen cang atu hizawngsenpa lila kan he kan ni tongţhan akahmuh sual ahcun luatnak lam aum ti lo tiin alanghlat zunzun pa in ka ngait. Laikhal, zeisi ah motor amaung tupawl luhnak ahmailei kutka in seh' kaluh tiin zeihmenh zohloin kutka cu ka awn, kakai ka ţhutnak ah thup ka ţhu. Gate ah paliksahaui antam liangluang a ho nih zeiti a ruah awk an kan theilo.
Teddim ka phanh zing mikip nih bia an ni ruah mi cu Imphal le Tongzaang ramri ah Zomi ramtang mi an lut. Nizan ah Hakha in Teddim ah Laitlang uktu ralkapbawizik Colonel (beohahmu) a rata nain Teddim aphanhcang ka in a kir ţhan ti thawngpang aţhalo tuk ti asi. Kalungthli in Kawlchia uico zawngsen hna nan ralhruh hi.Tedding in "Ţoi" lei ah chunnitlak kankal. Indai cozah nih (friendship program) in Lam an chunh lio asi. Zaan 7:30 hnu ah "Tio chak Indai-Burma" boarder guard ralkap camp ah kan motor cu a vun aluh bak in gate cu an vun khar colh. Ţumdih uh tuzaan cu ka hin nan riak dih lai, nantlai tuk cang gate hi zaanlei 7:00 tiang lawng kan awn nan thil vialte cu thaizing kan in check dihhnu hna lawng ah nan ţhumh lai i Ţoi ah nan zuang te lai tiin ralkap senthumpa cu a vun au. Maw Khuazing ruahlo inpei Indai ramri ah ankan tleihdeng ko hi. Thawngpang chia hi rak um hlahseh law kan motor kha tuan ah kan vachuak hnga adongh nakbik boarder gate ahpie kaloh khawh hi tiin khua ka ruat. Ralkap hna annupi le nih an tuah mi rawldawr ah kan kal cio hna. Kamiţ au cu chiandeih nih sa apellio"hunter eye" bak khi a lo khua zaza ka ngiat acheu vokphur pawl cu rawl an order.Tahan nu sumdawng mi tete an um. Mizo holh in "tuizan spyhote camp riah cu sithei lo ee Ţoi ah kan chuk dawn" tiin hawi anni sawm hna. Kan driver pa thli tein ka chimh ka ruksai (backpack) na kalakpiak kho lai maw Ţoi ah tuzaan hrimhrim ka ţum ahau ka ti. Ţoi lei motor driver pawl hi mizakip he nifa achawn bia mi an si mingaih an thiam ko. Kan thilhruk kan umtu hi an kan ngaih khawh ngai ko rua. Daitein meivan lo in motor lei ah kan va kal ahnu tein ka zulh ka thilcu kan lak..
Zokhauthar cu aceu in a ceu ko. An khualu vailamtung an phun mi ko khi aceu khun. Kawlram lei cu a vun kan cerh. Indai ramchung ummi khua a raksi hmenh ka thei lo.Thailand ka rak um lio "google earth" chung in ka hmuh lo mi khua asi. Zaan le asi khuazei ahdah Ţoi tiva a um tuzaan hrim ah varal ka peh ahau ti lawng ka ruat. Tahan sumdawng nu pawl nih Hakha ni maw tlun inn na ngeihlo cun kanmah sin ah i ţhum ko zaan asi cang spy ho te pawl zong arapthlak alawm i hrai em anka ti "Mizo ţong tlemtlem ka hrai". Ţoi cu Tuluk ser generator in mei mah tein an ni van coi. Rawl dawr ah ka lut. Laimi sumdowng pawl nih an ka hmuh cangka kutka khar cang uh atlaicang tiin an vun ti, dawr ngeitu Falam an asi. Kapawng ah an ţhu, Khuazei in dah na rat naphun dang ngaingai nathinphang hlah dawr zong kan kharter cang hna. Lai sumdawng hna nih cun rawl khimtein an ka dangh lengah Kanmah Hakha mi upa sinah an ka tlunter.Kalungthli tein U Vic milai ma an si hnga kati. Bai kan vun i ruah hna cun ka lung a vun fiang. Sumdawng Thlantlang lei kan unau an si Laikhal unau Lai ralkap hna thaa kan pek ngaihna an ti. Na mui le na thilhruk kan ninzoh ah ramdang in a rami lo le NGOs rianţuan mi na si lai ti kan nintheih ko an ka ti.
Pu Victor he Thailand in ka rak i thawh hlanah bia kan ni chimcia. Chomphia na phak in Pu Solomon "CNF commender"nati hna ahcun ahopoah nih an theih ko, amah sinah rak i ţhum te. Mah lo nalam atluan thluahmah asi ahcun Aizawl ah rak len law rak kan kawl te. Kan rak phan cang lai mirang pawl karak ratpi hna lai fawitein nan kan hmuh kawh ko lai tiin Chaingmai in kan ni chimcai. Chomphia cu ka vun phan Pu Mon te umnak ding hrawng ka lungthli in ka kawl pah hna. Kalung chung karuahmi cu Aizawl lawlaw tu lenh in ţhate'n tu idinh ka duh cang. Laitlang cung dinhlo in ka culnak kathabat si ka kuk si len lawlaw ning kati.Rupee 350 lawngbak ka kut ah a tang. Aizawl kalnak bus man zeizah dah adih hnga aw ti awlokchawng in ka um. Khuazaza ka cuanpah cun Aizawl nightbus ka vun hmuh cang ka kakai colh. Aizawl ka phanh cu makko ka ti tlangcung ram khualipi taktak asi. Tlangbo cung poah ah Biakinn nganpipi ko nih khin Aizawl khualipi cu rumra a ngaihtar khun. Kake in Aizawl khuachung Hotle aţhat deuh nak poahpoah Pu Victor te thawng ka hlat hna, ka hmu kho hna lo zeitiawmţha guess house tu ah riak ning kati.Riahmen zankhat Rupee 100 phaisa kakut cung atang mi hi zankhat riatnak le rawl vuikhat ei nak lawng ka taang cang. "Guess House" kam auto exchange telephone ti kahmuh. Aizawl yellow pages cauk ka vun kau cu Lai association address le ţuanvo ngeitu hna min bak kavun hmuh ko. Ka nuamh ţhat cu Ka vun phone colh 2006 kum Aizawl Lai secretary pastor pa nih a rak tleih. Keimah tein theihternak ka tuah, Pastor pa nih Pu Paul Sitha (CNF general Secretary) a rak chimh. Pu Pual nih cun a rak ka don, a inn lei kan kal pah aka chimh mi cu Mizoram kanrak umka ah Burma mi an rak kan zawmteih ning cu "Karate i thiam em"an kan ti kan tawkha hi hngakchia hmenh nih an duh poah in an kan chuit ati. Athaizing ah Pu Mon "Solomond CNF commender" te an rakphan ve. Pu Mon hi kan hngakchiat lio Hakha sundayschool kan saya a rak si. Chrismas caan guitar an kan tumpiak Lungbiakinn in ChinOosi lei ah Hakha mino vialte "Bawipa cu a chuak cang Bawipa cu thangţhat"uh tiin karak aupi lio kokha kalung chung ah acuang.Pu Mon ka hmuh cun ka nuamtuk biazaza thawngpang liangluang kan i ruah. Ahmai balte laat nih a ei dih. "Kanau kanram le kan miphun kan dawtnak cu ka hmai ah alang ko akati. Hriamnam phunzakip ţihnung ral lawng si lo in ruahsur lak le nitlang lak cangvut safe fikfa tambik nak Ţoiral tuhmawng maurua lakah CNA kan unau hna cu miţ zohnak hrim ah vitamin an bau ko minung muisam hmenh an keng lo.Thailand ram Measok khau ummi tlangpar ramtang hna"SSA, KNU, KIA"cheukhat hna cu motor ţhaţha tirawl eidin ah thinphan lo in an um. Maw Lairam dawttu hna Ţioral um Laikhal kan unau hna kan aur tuk hringhren ko hna pasal taktak nan si. Nihin vawlei ramkip katlawnnak Laimi hnasin, biachimnak caan ka ngei poah ah Pu Mon le anau le kong hi chim lo in ka um kho lo keimah le ka ti khawh tawh tein ka aupi.
Pu Victor te zong Aizawl kanphanhnu nithum hnu ahcun an rak phan. A rak ratpimi ahawi le hna nih Kawl cozah nih Laimi ankan hremnak ţhatein a theimi le Laimi an kan dawtu kan zawn an kan ruahpiaktu, Vawlei cung ramkip ah Laimi hna kankong an kan chim piaktu an si. A nizuam hringhren ko."Cristian Soliderity World Wide UK(CSW)"in an Excutive Director Nu Ms.Baron Cox le Asia Director Mr. Ben hna Ireland nuva hna Europeon Humanitrain aids lei Norway National Football team selection asimi Mr. Brown le Austria in BOB te nupa world state tiang in ţuanvo nganpipi angei mihna nih Laimi ankan dirpi. Kan van aţha hrim ko kan U le hna nunnak thisen hi alakin arak luang hrim lo mu. Cherry Zahau nih holh aleh piak hna nungak no te asi nain miphun dawtnak biatak te angei. Sumo jeep pahnih in Zokhuathar lei ah kankal hna. Ţio le Zo khuathar"Burma-India"Ţio tiva cung in thirhlei Indai nih andawnh. Kawlram leikap ah cun tinbawsi asen le India lei ah tinbawsi arang rong aa thuk. Pu Victor hawile hna cu Delhi in Aizawl ah vanlawng in an phan hna ţhaţhihmenh dinh menh lo in Zo khuathar ahcun an len colh. An nih caah cun lamle achia tirawl eining aa dang ngai fawn aharko lai an phunzai lo. Ţio hlei balte Kawlram lei dengtiang an vazawt hna Kawlram hi lehmah pahnih tluk deng kan kedil lei cu aa lut an ti. Ţio ralchan lei inn ralkapzawngsen rualpawl nih bawlung chuih mi zohbantuk in an rak kan cuanh. Mirang hna reru Zo khuathar in an rakluh cu mak anti kho tuk. Kanpi Nu Baron Cox nih Aizawl ummi Laimi hna he biaruah tinak i achim mi pakhat te cu "nannih Laimi cu spring bantuk nansi Kawl cozah nih harnak an in pek deuhdeuh hna an nin num deuhdeuh poah ah nan thawng chinchin".
